طوبی اردلان | شهرآرانیوز؛ دست‌بردن سمت پنجره‌های مشبک نقره، چشم دوختن به ضریح و پیچیده شدن عطر گلاب و گل و زمزمه «السلام‌علیک یا حبیب» وقتی همه هیچ می‌شوند و مرکز جهان، حرم است، حال‌وهوایی دارد که هر زائر و مجاوری در همسایگی ضریح تجربه می‌کند، اما شاید جالب باشد بدانید که پیش از ایجاد ضریح، مزار مطهر حضرت رضا (ع) را با صندوق‌هایی ویژه می‌پوشانده‌اند. پیشینه ساخت صندوق بر مزار مشاهیر و بزرگان به‌درستی مشخص نیست، اما قدرت‌گیری سلسله‌های شیعی، چون آل‌بویه در ایران، از عواملی است که می‌تواند سبب ظهور تمایلات شیعی ازجمله ساخت صندوق‌ها شده باشد.
به اعتقاد برخی، ساخت و نصب صندوق، قدمتی فراتر از ساخت ضریح دارد و این نماد‌ها زمینه‌ساز ایجاد نماد‌های بزرگ‌تر و باشکوه‌تر مانند ضریح‌ها بوده‌اند. صندوق برای مشخص‌کردن حدود مقبره و ایجاد اختلاف سطح بین قبر و زمین به‌کار میرفته است. به همین دلیل معمولا محفظه‌هایی به‌شکل مکعب‌مستطیل با ابعاد طولی ۵/۲ متر در ۱۲۰ سانتی‌متر و ارتفاع ۵/۱ متری می‌ساخته‌اند تا به‌وسیله آن، مزار ائمه و بزرگان دینی را از دیگران متمایز کنند.
محمدبن‌منور در کتاب «اسرارالتوحید» و همچنین الفارسی در کتاب «تاریخ نیشابور» آورده‌اند که در قرن چهارم هجری، طرف‌داران حکومت عباسی در رقابت با شیعه قصد داشته‌اند صندوقی بر گور هارون‌الرشید نصب کنند که قاضی صاعد، از فقیهان حنفی شهر نیشابور، مانع آن‌ها می‌شود. این ماجرا روشن می‌کند که قطعا در نیمه دوم قرن چهارم هجری، صندوقی بر مرقد امام‌رضا (ع) نصب بوده است.
از نوشته‌های کتاب «الثاقب‌فی‌المناقب» (تألیف حدود ۵۶۰ هجری قمری) نیز معلوم می‌شود که انوشیروان مجوس اصفهانی که به بیماری برص مبتلا بوده است، پس از تضرع بر مزار حضرت‌رضا (ع) شفا می‌یابد و اسلام می‌آورد و بر مرقد امام (ع)، شبه‌صندوقی قرار می‌دهد. روی این صندوق چوبی را با صفحات نقره تزیین کرده و ۴ ترنج نقره‌ای نیز روی آن قرار می‌دهد.
سومین صندوقی که در منابع تاریخی به آن اشاره شده است، صندوق عباسی است. شاه‌عباس اول (۱۰۳۸- ۹۷۸ هجری قمری) بعداز بازپس‌گیری مشهد از ازبکان مهاجم در اواخر سده دهم هجری، در سفر‌هایی که به این شهر داشته است، تلاش می‌کند خرابی‌های مهاجمان را بازسازی و حرم مطهر را آباد کند.
نصب صندوق چوبی بر مزار حضرت در سال ۱۰۲۲ هجری‌قمری، یکی از کار‌های مهم او در این سفرهاست. او صندوقی از چوب فوفل با روکش و میخ‌هایی از طلا نصب می‌کند. گویا این صندوق دارای الواح زرینی بوده که در عهد صفویه تهیه و بر آن نصب شده است. باوجود صدمات واردشده به صندوق و کتیبه‌های آن، امروز از صندوق عباسی ۲۱ عدد کتیبه طلایی به خط ثلث و نستعلیق در موزه و خزانه آستان قدس باقی مانده است.
شواهد تاریخی نشان می‌دهد که پس از این و در دوره‌های افشاریه و قاجار، به‌دلیل فرسودگی و اضمحلال صندوق عباسی، برای حفظ و مرمت آن تلاش شده. این کوشش تا ابتدای دهه دوم حکومت پهلوی نیز ادامه داشته است. در فاصله سال‌های ۱۳۰۴ تا ۱۳۱۴ یعنی دردوران نیابت محمدولی اسدی به تولیت آستان قدس‌رضوی، موضوع فرسایش و پوسیدگی صندوق موردتوجه جدی قرار می‌گیرد. او برای تهیه و ساخت صندوق جدید، چندبار با افرادی مکاتبه می‌کند، اما این اقدامات و پیگیری‌ها به نتیجه نمی‌رسد.
به‌مرور پوسیدگی صندوق به اندازه‌ای می‌رسد که ممکن است از هم متلاشی شود. اسدی در سال ۱۳۱۱ خورشیدی، گزارش مشروحی از وضعیت صندوق برای رضاشاه پهلوی ارسال می‌کند و اجازه کتبی شاه را برای تعویض صندوق در تاریخ ۳۰ آبان همان سال دریافت می‌کند. ابتدا تصمیم گرفته می‌شود که صندوق به‌طورکامل برداشته و به موزه منتقل شود، اما به‌دلیل پوسیدگی بیش‌از حد و فاسدشدن چوب‌ها براثر رطوبت، طلا و نقره صندوق را از چوب‌های پوسیده تفکیک و میزان آن را مشخص می‌کنند.
این کار با حضور تعدادی از علما و رجال برجسته مشهد و رؤسای ادارات و مقامات دولتی انجام می‌شود. طبق اسناد در هشت جلسه‌ای که این کمیسیون تشکیل می‌دهد، علاوه‌بر طلا‌های صندوق، طلا و نقره ضریح و شبکه سیمی بالای ضریح نیز تجزیه و توزین می‌شود. پس از آن، علما و حاضران در جلسه نظر می‌دهند که، چون طلا و نقره‌های صندوق و ضریح، براساس موازین شرع، وقف قبر مقدس امام (ع) است، از آن‌ها به‌منظور تهیه و ساخت ضریح جدید استفاده شود و دو ضریح فولادی و مرصع که وجود آن‌ها ضرورتی ندارد، برچیده شوند.
ماجرای ساخت چهارمین صندوق مزار حضرت‌رضا (ع) نیز از این قرار است؛ سال ۱۳۰۸ خورشیدی حاج‌حسین حجارباشی زنجانی، خادم کشیک سوم آستان قدس که حجار بنامی بوده است، از طرف رضاشاه پهلوی مأمور می‌شود که برای حجاری ساختمان آرامگاه فردوسی به مشهد بیاید. در سال ۱۳۰۹ با دستور اسدی، که اجازه شفاهی شاه را برای مرمت صندوق گرفته بود، حاج‌حسین حجارباشی مأمور ساخت صندوق جدید می‌شود.
کار تهیه این صندوق که از سنگ ساخته شده بوده، دو سال طول می‌کشد. در سال ۱۳۱۱ خورشیدی، اسدی گزارش می‌دهد که سنگ‌های مناسب مرمر، از معدن شاندیز از سوی حاج‌حسین حجارباشی کشف شده و او به خرج خود، صندوق سنگی را تهیه و آماده کرده است. این صندوق از جنس مرمر و به رنگ سبز لیمویی بوده و طوری صیقلی شده بوده که مانع نور نشود. از دیگر ویژگی‌های این صندوق، وجود چراغ برقی ۵۰۰ شمعی در داخل آن بوده است که سبب می‌شده صندوق، جلوه و شکوه خاصی داشته باشد.
البته این چراغ همواره روشن نبوده و در مواقع خاص، مثل شب‌های تولد ائمه (ع)، تابان می‌شده است. درجریان نصب صندوق سنگی تصمیم گرفته شد که ضریح طلاکوب به‌کلی برداشته و داخل ضریح نیز تسطیح و تعمیر شود. ازآنجاکه انتقال صندوق به داخل ضریح ممکن نبود، مقرر شد ضریح مرصع نیز کمی از سطح زمین بلند شود. این صندوق تا سال ۱۳۷۹ بر مزار امام (ع) نصب بوده تا اینکه درجریان تعویض ضریح چهارم، برداشته و به‌جای آن، سنگ مرمر سبزرنگی نصب شده است.