آمنه مستقیمی | شهرآرانیوز؛ «حق الناس» تعبیری است که همه ما به کرات آن را شنیده و حتی به آن دغدغه‌مند شده ایم؛ اما مثل خیلی امور دیگر که تکرارشان باعث شده است برایمان عادی شود، بیشتر اوقات از کنارش به سادگی می‌گذریم، درحالی که همین واژه به ظاهر ساده تأثیری خاص در زندگی و سعادت نه فقط دنیا، بلکه حیات اخروی ما دارد. مسئله‌ای که در گفتگو با حجت الاسلام والمسلمین دکتر ناصر رفیعی، استاد جامعةالمصطفی (ص) العالمیه و خطیب مذهبی، به بحث گذاشته ایم و مشروح آن در ادامه می‌آید.
حق الناس گستره‌ای وسیع دارد و حقوق طبیعی، مدنی و دینی افراد را شامل می‌شود. مهم آن است که در برخورداری از این حق، تفاوتی بین زن و مرد، فقیر و غنی، سیاه و سفید و... وجود ندارد. بنابراین، حتی اگر حق کودکی سلب شود، حق الناس به شمار می‌آید. علاوه براین، در حق الناس قدر و اندازه نیز مهم نیست، بلکه حتی به اندازه یک گندم هم که باشد، محاسبه می‌شود و انسان را از رحمت خدا دور می‌کند.
حق الناس بر دو قسم است: گاهی مالی است مثل قرضی که از کسی گرفته و نپرداخته ایم، ضرری مالی که به کسی وارد یا در امانتی خیانت کرده ایم؛ بخش دیگر حق الناس مربوط به عِرض یعنی آبروی افراد می‌شود. اسلام دراین باره اهمیت بسیاری قائل است، چنان که خدای متعال در آیه نوزده سوره مبارکه نور می‌فرماید: «ان الذین یحبون ان تشیع الفاحشة فی الذین آمنوا لهم عذاب الیم فی الدنیا والآخرة؛ آن‌ها که تمایل به ریختن آبروی افراد و مؤمنان دارند، عذابی دردناک در انتظارشان است.»
قرآن در سوره مبارکه حجرات، شش گناه مسخره کردن، تجسس کردن، عیب جویی کردن، اسم بد برای دیگران گذاشتن، سوءظن ورزیدن و ریختن آبروی دیگران را مذمت می‌کند. این گناهان همه در زمره حق الناس هستند.
طولانی‌ترین آیه قرآن یعنی آیه ۲۸۲ سوره مبارکه بقره به حق الناس اختصاص دارد که اهمیت این مسئله را به خوبی نشان می‌دهد. بی توجهی به حق الناس و تضییع آن عواقب سوء دنیوی و اخروی دارد. بنابر روایات، هرکس مال مردم را از روی ظلم و ستم بخورد و آن را بازنگرداند، این مال مانند پاره‌ای از آتش است و باعث عذاب او در قیامت می‌شود. قرآن می‌فرماید: «ان ربک لبالمرصاد.» در حدیث است مرصاد کمین گاهی است در صراط که هرکس حق الناس بر گردنش باشد، از آن عبور نمی‌کند.
از مصادیق ظلم، ظلم اجتماعی است که قابل آمرزش و بخشش و گذشت نیست، چون اگر طرف مقابل نبخشد، خدا هم نمی‌بخشد. بنابراین، پیامبر (ص) فرمودند: می‌دانید مفلس و بدبخت واقعی کیست؟ گفتند: خیر، یارسول ا... (ص)! حضرت فرمودند: بدبخت واقعی کسی است که با پرونده نورانی وارد محشر و حکم بهشت او نیز صادر می‌شود، اما به دلیل حق الناسی که بر گردن دارد، از اعمال حسنه اش کم و به مردم داده می‌شود تا راضی شوند. تا جایی که حکم بازمی گردد و بهشت را از دست می‌دهد!
قرآن می‌فرماید انسان در روز قیامت از پنج گروه می‌گریزد: «یوم یفر المرء من اخیه وامه و ابیه و صاحبته و بنیه.» مرحوم طبرسی در مجمع البیان می‌نویسد: «مردم همه در آن روز دنبال حسنات و افزایش ثواب‌های خویش هستند و متوجه می‌شوند هرکس حق الناسی بر گردن دارد، از حسناتش کسر و به صاحبان حق داده می‌شود. بنابراین، از آن‌هایی که احتمال بیشتری هست که حقشان را ضایع کرده باشد، یعنی برادر، پدر و مادر، همسر و فرزند فرار می‌کند! هرچند این فرار فایده‌ای ندارد....»
این‌ها اهمیت مراقبت و حساسیت حق الناس را نشان می‌دهد. پسر شیخ عباس قمی نقل می‌کند: پدرم را در خواب دیدم که گفت: کتابی از فلانی دست من است و من از این بابت گیرم [..]وقتی کتاب را بازگرداندند، مجدد ایشان را در خواب دیدم که می‌گفت: راحت شدم.
خلیفه سوم ریخت وپاش مالی بسیاری می‌کرد تا جایی که کار او در مدینه بالا گرفت و انقلاب شد و درنهایت به قتل رسید. نقل است روزی ابوذر نزد او رفت و گفت: یادت هست شبی من و تو محضر پیامبر (ص) رفتیم و ایشان را غمگین و پریشان یافتیم؛ اما، چون صبح ایشان را زیارت کردیم، خوش حال بودند و وقتی دلیل را پرسیدیم، فرمودند: دیشب چهار دینار از بیت المال نزد من بود و بیم آن داشتم اگر از دنیا بروم، چطور آن‌ها را بازگردانم؟! صبح که آمدید، بر اثر تقسیم آن ها، راحت و خوش حال بودم! (بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۴۲۶) این‌ها افسانه نیست، عین تاریخ است که مرورشان امروز ما را متحول می‌کند.
علاوه براین، نقل است شخصی مسلمان شد و به پیامبر (ص) گفت: من جهاد را دوست دارم. اگر شهید شوم، پاداش آن چیست؟ حضرت فرمودند: بهشت. پس از لحظاتی رسول خدا (ص) او را صدا زدند و فرمودند: جبرئیل به من گفت مگر آنکه حق الناس بر گردنش نباشد! این یعنی حق الناس و دِینی که بر گردن انسان است، حتی با شهادت برطرف نمی‌شود.
روزی نیز پیامبر (ص) پس از اقامه نماز جماعت به سوی مردم بازگشتند و فرمودند: کسی از قبیله بنی نجار در مسجد نیست؟ شخصی برخاست و گفت: من هستم. حضرت (ص) فرمودند: به آن‌ها خبر دهید یکی از قوم شما که شهید شده است، در ورودی بهشت به دلیل سه درهم قرضی که دارد، معطل مانده است. آن را ادا کنید!
همچنین، پیرمردی محضر امام باقر (ع) رسید و گفت: آمده ام توبه کنم از سال‌ها خدمتی که در دستگاه بنی امیه داشتم و مال مردم را خوردم. آیا من جای توبه دارم؟ امام فرمودند: خیر. تو توبه نداری، مگر آنکه بدهی ات را به همه آن‌ها که حقشان را ضایع کرده ای، بپردازی.
این بیانات و تأکیدات همه برای آن است که حق الناس را ساده نگیریم و پوشاندن عیب کالا در معاملات، فرار از صحنه تصادف و... را زرنگی نپنداریم که همین‌ها فردای قیامت زمین گیرمان می‌کند. حق الناس را تا زنده اید و زنده اند ادا کنید که با هزار بک یاا... در شب قدر هم بخشوده نخواهد شد. البته گاه در موضوع غیبت، گفتن آن به فرد و طلب بخشش سبب ناراحتی طرف و مفسده مقابل می‌شود. بنابراین، بهتر است برای او طلب رحمت و در درگاه خدا دعا کنیم و از پروردگار عالم بخواهیم ما را ببخشد و گناهانمان را بیامرزد.