مهدی عسکری | شهرآرانیوز؛ اگر قرار باشد دلت را روانه حرم کنی، فرقی ندارد که چند قدم مانده تا حرم باشی یا از بالای جبل‌النور در کوهسنگی، از بلندای بزرگ‌ترین ساختمان‌های شهر و شاید داخل اتوبوس از مسیر تپه سلام. هرکجا که باشی، درخشش آرامش‌بخش گنبد طلا و اقیانوس نور بارگاهش حالی‌به‌حالی‌ات می‌کند.
مگر می‌شود شب‌ها به این گنبد و گلدسته نگاه کنی و دلت مثل روز روشن نشود؟ بارگاه ثامن‌الحجج (ع) هم چشم دل را نور می‌دهد و هم چشم سر را جان و جلا. اختیارت که از کف می‌رود، پشت پنجره فولاد باشی یا صحن پیامبراعظم (ص) یا هرکجای دیگر، چشمت به اشک می‌نشیند و از پشت حجاب اشک‌ها، به گنبد نورانی‌اش خیره می‌شوی و چشم هایت حرف دلت را می‌زند. چشم‌های خیره به این روشنی هیچ‌وقت زیبایی خیره‌کننده خطوط و هندسه بنا‌های موجود در حرم را که در انعکاس نور حرم صدچندان شده است، فراموش نمی‌کند.
این بارگاه به نور کرامت علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع) برقرار است و به نور صحن و سرایش دلبرانه، هر زائر و مجاوری را جذب خود می‌کند. سال‌های خیلی دور بود که شاه قاجار اولین مولد برق را برای روشنایی حرم از فرنگ خرید. دقیق‌ترش می‌شود ۱۲۲ سال قبل که به دستور مظفرالدین‌شاه این ژنراتور نزدیک بست علیا (شیخ طوسی) نصب شد. این مولد علاوه بر حرم، بخشی از بالاخیابان را هم روشن می‌کرد و جالب است بدانید که این دستگاه با زغال‌سنگ کار می‌کرد تا برق بخشی از حرم‌رضوی را تأمین کند.
ممکن است خیلی‌ها فکر کنند کار اداره روشنایی حرم درنهایت به تعویض چند لامپ سوخته و نصب لوستر در صحن و رواق‌های جدید خلاصه می‌شود. این کار چیزی شبیه حکایت شیرمرغ تا جان آدمیزاد است؛ طراحی، ساخت، نگهداری، جابه جایی و تعمیر لوستر‌های بارگاه ملکوتی حضرت رضا (ع)، خدمات بالابر، تنظیف و غبارروبی هرچه روی دیوار‌ها و سقف‌های حرم رضوی است از آینه کاری ها، معرق کاری‌ها تا کاشی کاری‌ها و در‌ها هم به دست خادمان اداره روشنایی انجام می‌شود. حتی تنظیف نصب شده‌های روی دیوار‌ها مثل ساعت‌ها و تابلو‌ها هم به دست خادمان همین اداره انجام می‌شود. علاوه بر این ها، چراغانی و ریسه بندی بارگاه مصفای حضرت ثامن الحجج (ع) یکی دیگر از فعالیت‌های گسترده اداره روشنایی در اعیاد است. در این اداره بیست نیروی رسمی و هشتصد نفر هم نیروی افتخاری در شانزده کشیک مشغول خدمت هستند.
در میان این همه چشم نوازی و روشنایی که چشم و جمال هر زائر و مجاوری را روشن می‌کند، دانستن برخی رکورد‌های روشنایی بارگاه رضوی خالی از لطف نیست؛ اینکه بیش از ۱۴۰۰ لوستر مدام در حرم روشن است، بیش از ۳۰ هزار لامپ روشنایی حرم را تأمین می‌کند. رواق دارالمرحمه با برخورداری بیش از ۱۴۰ لوستر و افزون بر ۵ هزارو ۵۰۰ لامپ، روشن‌ترین رواق بارگاه رضوی است. اینکه لوستر کریستالی نفیس رواق دارالسلام با قدمت بیش از ۱۳۰ سال از قدیمی‌ترین لوستر‌های موجود در حرم مطهر رضوی است یا اینکه بزرگ‌ترین لوستر حرم با شش متر عرض، هفت متر ارتفاع و بیش از یک تن وزن، در رواق امام خمینی (ره) چشم نوازی می‌کند. به این‌ها اضافه کنید که هر روز هفده در طلا و بیش از ۳۷۰ در چوبی در حرم امام رضا (ع) نظافت می‌شود و اینکه بیش از هزار ساعت معمولی و دیجیتال نیز در اماکن مختلف حرم رضوی به دست خادمان همین اداره تنظیف و نگهداری می‌شود. در میان صحن و رواق‌ها هم رواق دارالحجه و رواق شیخ حرعاملی و شیخ طوسی بیشترین تعداد لوستر را دارند.
وحید میرزایی مسئول کارگاه روشنایی است. خوش برخورد و خنده روست. در سال‌های زیادی که او در این کارگاه مشغول به کار بوده، خاطرات زیادی نیز در حافظه اش ثبت و ضبط شده است که شنیدن دارد. یکی از آن خاطره‌ها به حدود ۱۰ سال قبل برمی گردد که آقاوحید درباره آن این گونه می‌گوید: آن سال و در یکی از روز‌های معمول کاری، در روضه منوره داربست زده بودیم برای تنظیف آینه ها. معمولش این است که برخی نیرو‌ها پایین داربست حضور دارند و وسایل موردنیاز را به دست نیرو‌های بالای داربست می‌رسانند. در حین کار، یکی از تخته‌های بالای داربست از زیرپای یکی از همکاران خارج شد و از ارتفاع هشت متری سقوط کرد و تخته هم برگشت روی سر و صورتش. باور کنید با آن ارتفاع بلند، مطمئن بودم سالم بیرون نمی‌آید، اما قبل از رسیدن اورژانس صحیح و سالم بلند شد و هیچ اتفاقی هم برایش نیفتاده بود.
او درباره زائران و پرسش‌های آن‌ها هنگام تنظیف داخل حرم نیز می‌گوید: بیشتر سؤال زائر و مجاور درباره موادی است که با آن‌ها حرم را تنظیف می‌کنیم، اما خیلی‌ها نمی‌دانند که کار ما فقط با آب و دستمال است و هر چیز دیگری که استفاده کنیم، باعث ایجاد لکه روی آینه کاری یا لوسترها می‌شود.
شاید خیلی‌ها فکر کنند در روز‌ها و شب‌هایی که بارگاه رضوی به دلیل شیوع کرونا بسته شده بود، کار تنظیف و روشنایی حرم نیز تعطیل بود. برعکس، در این ایام، اوج روز‌های کار اداره روشنایی بود و به گفته میرزایی، از ابتدای نوروز به مدت ۲۵ روز در نوبت‌های طولانی، کار نظافت لوسترها، در‌ها و آینه کاری‌های حرم ادامه داشت. ضمن اینکه کار تعمیر بسیاری از لوستر‌های سنگین و گران قیمت حرم که به بازسازی نیاز داشت، در همان روز و شب‌ها انجام می‌شد.
سیدمهدی محمدی کارمند قدیمی آستان قدس است که از سال ۱۳۸۱ در این اداره مشغول به کار است. شاید به نوعی صندوقچه اسرار این اداره باشد که حرف‌های زیادی از گذشته خدمات این اداره در سینه دارد. او از صد‌ها سال قبل می‌گوید که حرم به همان قسمت ضریح منور و کمی بیشتر از آن محدود بود و روشنایی بارگاه رضوی نیز با شمع و مقراض و قیچی تأمین می‌شد.
این روشنایی به صورت رسمی اولین بار در زمان صفویه پایه گذاری شده بود. اما در اسناد رسمی و ماندگار آمده است که اتفاقات مهم برای روشنایی حرم از زمان قاجار رخ داد و خرید لوستر‌های تک پایه و قندیل‌های مخصوص در آن زمان ثبت شده است. در آن زمان، قندیل‌های روشنایی از جنس مفرغ ساخته می‌شد. اندازه بزرگی داشت و، چون آن زمان جوشکاری وجود نداشت، با خم و چکش کاری فلزات لوسترها ساخته می‌شد. برخی نمونه‌های آن سال‌ها که با «پی» حیوانی کار می‌کرد و روشنایی ایجاد می‌کرد، در موزه حرم موجود است.
طبق گفته‌های آقای محمدی، اولین لوستر‌های برقی که در حرم نصب شد، به شرکت باکارای فرانسه مربوط بود و بعد هم لوستر‌های ساخت کشور چک و در ادامه لوستر‌های ساخت اتریش و حتی مصر هم از راه رسید. برق که از راه رسید، بسیاری از لوستر‌های شمع سوز تغییر ساختار یافتند و به لوستر‌های برقی تبدیل شدند.
از آنجا که در خیلی از صنایع با مهندسی معکوس توانسته ایم مشابه نمونه خارجی را بسازیم، همین سؤال را از او می‌پرسیم. لبخندی می‌زند و می‌گوید: در لوسترسازی چیزی به نام مهندسی معکوس نداریم، چون اساسا ساخت لوستر مسئله‌ای پیچیده نیست، اما از نمونه‌های خارجی برداشت‌هایی داشته ایم. لوسترها با شاخه‌های کریستالی ساخته می‌شود. کوره می‌خواهد و اینکه برخی قطعات سنگ‌های خاص را داخلش می‌ریزند و با سلیسیوم مخلوط می‌شود و کریستال ناب را می‌دهد و همین کریستال می‌شود پایه ساخت لوسترها. اندازه کریستال موجود در لوسترها هم زیاد است؛ از ۸ میلی متری تا ۴۴ میلی متری در لوسترها وجود دارد.
در کارگاه بافت شرابه‌ها هم ریسه‌های کریستال به هم بافته شده است که حالت خمره‌ای شکل دارد و روی سازه اصلی و در کنار لامپ‌ها سوار می‌کنیم تا لوستر کامل شود. سازه‌های نگهدار هر لوستر بزرگ هم باید بسیار مقاوم باشد و مثلا لوستری که یک ونیم تن وزن دارد، روی سازه‌ای قرار داده شده است که تحمل پنجاه تن را دارد. البته برای اینکه لوستر سقوط نکند، دو اتصال به سقف ایجاد می‌شود که یکی زنجیر است که به لوستر آویز می‌شود و دیگری سیم بوکسل است که در کنارش قرار دارد و قلابی جدا دارد که لوستر را نگه می‌دارد.
لوستر‌های موجود در حرم هم متفاوت است. اما به طور معمول، لوسترها بین سیصد تا چهارصد کیلو وزن دارند. البته لوستر‌های تک شعله و سبک هم هست که وزنی بین ۱۰ تا ۲۰ کیلو دارد و بیشتر در راهرو‌ها نصب می‌شود.
با آقای محمدی به بخش‌های مختلف اداره روشنایی سر می‌زنیم و این بار در کارگاه تنظیف و ساخت لوستر با او هم کلام می‌شویم. در میان صدای بلند دستگاه‌های برش قطعات و کریستال ها، می‌گوید: برای تولید لوستر، بسیاری از قطعات از شرکت‌های داخلی خریده می‌شود و در اینجا به لوستر تبدیل می‌شود. خیلی از قطعات همان آجیل خوری و گلدان‌های کریستالی معروف است که در بسیاری از خانه‌ها هم موجود است و اینجا برش داده و به قطعات لوستر اضافه می‌شود. برخی قطعات را به شرکت‌های داخلی سفارش می‌دهیم و برخی را از بازار تهیه و به لوستر تبدیل می‌کنیم. برخلاف لوستر‌های چندتکه موجود در بازار، لوستر‌های حرم یک تکه است و قطعات روی آن سوار می‌شود. تنه اصلی هم از جنس فولاد و آهن آب کاری شده است.
علی اکبر حسینی هم از قدیمی‌های این بخش است و می‌خواهد از قصه لوستر‌های نذری برایمان بگوید. او سفره دلش را این گونه باز می‌کند که عشق و علاقه زائر و مجاور به این آستان در هر نوعش پیدا می‌شود؛ از وقف و نذر در زمین و خانه و درآمد گرفته تا نذر لوستر برای رواق‌ها و شبستان‌های حرم رضوی. لوستر‌های نذری به اداره نذورات سپرده می‌شود و در صورت نیاز در رواق یا شبستان‌ها نصب می‌شود. اما اگر برای لوستر اهدایی مکان مناسبی یافت نشود، به گفته آقای حسینی لوستر نذری واگذارشده فروخته و هزینه اش در اداره روشنایی صرف می‌شود.
او با دست به یکی از لوستر‌های حرم اشاره می‌کند که قطعاتش باز و برای تنظیف به اداره روشنایی منتقل شده است و می‌گوید: این لوستر که ساخت کشور چک است، از ایوان دارالسیاده برای تنظیف و تعمیر به اینجا منتقل شده است. ممکن است سیم‌های بین لوستر فرسوده شود یا کریستال‌ها بر اثر شست وشو لب پریدگی پیدا کرده باشند. حتی ممکن است میله تنه اصلی لوستر به آب کاری دوباره نیاز داشته باشد. گاهی ارتفاع یک لوستر را کم یا زیاد می‌کنیم.
آقای حسینی مایل است درباره لوستر‌های نذری خاطره‌ای برایمان بازگو کند و می‌گوید: یکی از ارادتمندان امام رضا (ع) چهار سال قبل لوستری بزرگ از ترکیه خریده بود و برای نصب هم نشانی جایی مشخص در حرم را داده بود. بعد هم برای ساخت لوستری دیگر، سازنده لوستر را از ترکیه با خودش به ایران آورده بود. صنعتگر ترک وقتی کار ما و تولید لوستر در همین کارگاه را دید، متحیر ماند و گفت که شما خیلی بهتر از ترکیه لوستر تولید می‌کنید و اصلا به حضور ما نیازی نیست.
او درباره تعمیر لوستر‌های موجود در حرم نیز می‌گوید: به بزرگی و کوچکی و ریزه کاری‌های خاصی بستگی دارد و ممکن است یک ساعت یا چند روز طول بکشد. اگر دویست کیلویی باشد، تعمیرش سه روز طول می‌کشد. درحالی که به لوستر بزرگی که درحال تعمیر است، اشاره می‌کند، ادامه می‌دهد: کار این لوستر یک ماه طول می‌کشد. لوستر‌های قدیمی هم داریم که قطعاتشان بسیار خاص است و شکننده و باید همه کارهایشان با احتیاط انجام شود. نوع بافت و اتصالاتش هم فرق دارد و احتیاط بیشتری را می‌طلبد.
با ۳۰ هزار لامپی که در حرم روشن است، شاید هرکسی چرتکه بیندازد و به این فکر کند که چقدر مصرف برق در حرم زیاد است؛ اما واقعیت این است که لامپ‌های کم مصرف و فوق کم مصرف از مدت‌ها قبل در حرم جایگزین لامپ‌های پرمصرف شده است و به گفته آقای حسینی، بیست سال از ورود لامپ‌های کم مصرف و ۱۰ سال از جایگزینی این لامپ‌ها با لامپ‌های فوق کم مصرف می‌گذرد. داخل حرم نیز یک پست برق جداگانه وجود دارد که تأمین و مدیریت برق حرم را برعهده دارد.
معمولش این است که لامپ سوخته را باید باز کنیم و دور بیندازیم یا نهایت اینکه با تحویل به ایستگاه‌های بازیافت، به چرخه بازیافت کمک کنیم؛ اما در بخش تعمیرات لامپ در اداره روشنایی، حکایت کاملا متفاوت است. این را حسن برمایون که ۱۰ سالی می‌شود در این اداره خادم افتخاری است، این گونه توضیح می‌دهد: لامپ‌های ال‌ای دی و کم مصرف که در هر بخش حرم باز می‌شود و به هر دلیل روشن نشده است، دور انداخته نمی‌شود و به این بخش منتقل می‌شود. در اینجا به شرط شکسته نبودن لامپ، عیب یابی انجام می‌شود و با قطعات یدکی، دوباره تعمیر و به چرخه روشنایی حرم بازگشت داده می‌شود.
او ادامه می‌دهد: قبل از تعمیر، لامپ‌ها براساس میزان وات و آفتابی یا مهتابی بودن دسته بندی می‌شوند و سپس عیب یابی آغاز می‌شود. لامپ‌های کوچک که به آن‌ها «ذُرتی» هم گفته می‌شود، بیشترین لامپ استفاده شده در حرم هستند و روزانه چهل پنجاه عدد از این لامپ‌ها تعمیر می‌شوند و به چرخه روشنایی برمی گردند. لامپ‌های ۸۵ و ۱۰۰ وات هم برای تعمیر به این بخش منتقل می‌شوند، اما تعداد این لامپ‌ها خیلی کمتر است. آن گونه که حسن آقا می‌گوید، ممکن است هر لامپ چهارپنج بار برای تعمیر به این بخش برگردد. معمولا در آخرین مرحله تعمیر نیز از لوازم سالم هر سه چهار لامپ سوخته، یک لامپ دوباره احیا می‌شود و برای روشنایی به حرم بازمی گردد.
درحال عبور از کارگاه به سمت انبار نگهداری لوستر‌های قدیمی هستیم. ماشین لباس شویی بزرگی در گوشه کارگاه وظیفه شست وشوی دستمال‌های نظافت را برعهده دارد. چند دستگاه تراش و مته کریستال هم زمان مشغول کار هستند.
به سمت انبار یا بهتر است بگوییم موزه کوچکی می‌رویم که انواع لوستر‌های قدیمی را در دل خود جا داده است. لوستر‌هایی با آلیاژ‌های قدیمی که دیگر مثل و نظیر ندارند. چند لوستر سبز با لاله‌های نازک، چند لوستر کاملا فلزی که با سوخت پی حیوانی در سال‌های بسیار دور حرم را روشن می‌کردند، لوستر‌های دو و چندشاخه که غبار اصالت و قدمت بر بدنه خود دارند و روزگاری چشم وچراغ حرم بوده اند و خیلی از انواع دیگر که دوران خدمتشان تمام شده است.