مریم قاسمی| اگر بپذیریم مهم‌ترین هدف جشنواره‌های تئاتر و نمایشنامه‌نویسی اعتلای فرهنگ و هنر است، می‌توانیم نتیجه بگیریم که بی‌توجهی به چاپ نمایشنامه -به عنوان اثری ادبی و مهم‌ترین عنصر زنده نگه داشتن نمایش پس از اجرا- در سال‌های اخیر به مثابه مانعی بر سر راه این اعتلا عمل خواهد کرد.
این ماجرا که در دهه اخیر چندین بار تکرار شده است پیامدهایی چون بی‌اعتمادی نمایشنامه‌نویسان به رویدادهای هنری را به دنبال داشته است. در حقیقت نویسنده‌ها در مواجهه مکرر با این مسئله دچار یک نوع بی‌تفاوتی شده‌اند.
چاپ نکردن نمایشنامه منحصر به مشهد نیست
عباس جانفدا، نمایشنامه‌نویسی که در بسیاری از جشنواره‌های تئاتر و نمایشنامه‌نویسی حضور دارد، بی‌تفاوتی نویسندگان را ناشی از بیتعهدی مکرر مسئولان و چاپ‌نشدن آثارشان می‌داند. او می‌گوید: این مسئله خاص مشهد نیست و تقریبا در همه کشور چنین بی‌تعهدی‌هایی وجود دارد. خود من در رویدادهای بسیاری چون جشنواره تئاتر رضوی، جشنواره تئاتر فتح خرمشهر و... حضور پیدا کرده‌ام و نمایشنامه‌هایم نیز برگزیده شده است اما هیچ‌یک از این جشنواره‌ها به تعهدشان مبنی بر چاپ نمایشنامه‌های برگزیدگان عمل نکرده‌اند. بااینحال مشکل اصلی این است که نویسنده پایگاه حمایتی قدرتمندی ندارد، آن‌چنان‌که کارگردان‌ها دارند! در اصل به دلیل اینکه نویسنده‌ها کارشان انفرادی است و معمولا توافق‌های بین آن‌ها و مرجع مدنظر چندان رسمی نیست، بی‌پناه می‌مانند و حقوقشان ضایع می‌شود. البته این بخش معنوی ماجراست که نادیده گرفته می‌شود وگرنه به تعهد بخش مادی، یعنی پرداخت حق‌التألیف، عمل می‌شود، بگذریم که گاه مبالغ آن‌قدر پایین است که خنده‌دار به نظر می‌رسد!
جانفدا ادامه می‌دهد: طبیعتا آن نمایشنامه‌ای را که چندسال پیش نوشتم اگر قرار بود الان بنویسم آن‌‌شکلی نمی‌شد، چراکه نگاه من، ادبیات من، جهان‌بینی من در همه این سال‌ها تغییر کرده است. متأسفانه مسئولان به این موضوع فکر نمی‌کنند و بدون فراهم کردن ابزار لازم کاری را شروع می‌کنند که نمی‌توانند آن را به پایان ببرند. نداشتن ابزار لازم سبب می‌شود چاپ نمایشنامه در فرایند اداری و دریافت مجوز و... گیر کند. برای همین است که از هرجا به من سفارش نمایشنامه بدهند مطمئنم نمایشنامه‌ام چاپ نمی‌شود. در مشهد غیر از مؤسسه آفرینش‌های هنری و حوزه هنری و اداره ارشاد مجموعه‌های دیگری هم بودند که به تعهدشان عمل نکردند و ظاهرا این چاپ نکردن نمایشنامه به عرف جشنواره‌ها تبدیل شده است.
این نمایشنامه‌نویس تأکید می‌کند که چاپ نمایشنامه را حق خود می‌داند و او و هم‌صنفانش اتفاقا بسیار پیگیر ماجرا بوده‌اند: با چاپ اثر، کار ما دیده می‌شود و مسئولانی که به وعده‌شان در‌این‌باره عمل نمی‌کنند این حق دیده‌شدن را از ما سلب می‌کنند. آن‌ها فکر می‌کنند تنها با پرداخت حق‌الزحمه همه حق نویسنده را پرداخت کرده‌اند!
این فعال تئاتر مشهد یکی از مهم‌ترین دلایل این معضل را تغییر مداوم مدیران می‌داند. به گفته او در دهه گذشته تغییرات مدیریتی در مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس و حوزه هنری در روی زمین ماندن تعهدات این مراکز به نویسنده‌ها بی‌تأثیر نبوده است.
ماجرا اهمیت داشته باشد، منابع مالی پیدا می‌شود
مسعود عقلی، دیگر هنرمند تئاتر مشهد که در جشنواره‌های تئاتر و نمایشنامه‌نویسی آثار متعددی ارائه داده است، نمایشنامه را در مقایسه با فیلم‌نامه اثری مستقل وصف می‌کند، درحالی‌که فیلم‌نامه باید ساخته شود تا تبدیل به اثر فرهنگی شود.
او علت بیتعهدی در چاپ نمایشنامه‌های برگزیده را خیلی پیچیده نمی‌داند: اگر چاپ نمایشنامه برای مسئولان اهمیت داشته باشد منابع مالی پیدا، مجوزها گرفته و مسائل رفع می‌شود. مگر یک نمایشنامه در چه شمارگانی قرار است چاپ شود؟ نهایت 1000 نسخه از آن چاپ می‌شود، این شمارگان آیا نیاز به منابع مالی زیادی دارد؟!
این نمایشنامه‌نویس مشهدی ادامه می‌دهد: به طور کلی چاپ نمایشنامه در مشهد خیلی کم اتفاق می‌افتد، چراکه هیچ نهادی چندان دغدغه‌ای برای این مهم ندارد. یک دوره مشاهده کردیم آستان قدس رضوی تعدادی از درام‌نویسان مشهدی را در کارگاهی گرد هم آورد، یک دوره هم حوزه هنری در این زمینه اقداماتی کرد که بر اساس این اتفاقات نمایشنامه‌هایی چاپ شد اما متأسفانه این اتفاقات مقطعی بود.
عقلی یادآور می‌شود: چاپ نمایشنامه اتفاقی است که آثارش در درازمدت دیده می‌شود؛ بنابراین مسئولان و دغدغه‌مندان باید ضرورت این امر را بیشتر درک کنند.
وعده‌هایی که متولیان به شهرآرا دادند
معاون فرهنگی‌هنری حوزه هنری خراسان رضوی درباره اینکه چرا این نهاد پس از گذشت چندین سال، هنوز به چاپ نمایشنامه‌هایی که انتشارشان را متعهد شده است اقدام نکرده است، پاسخ روشنی نمی‌دهد. مهدی ابراهیمی می‌گوید: در 3 سال گذشته درخواستی مبنی بر چاپ نمایشنامه به حوزه ارائه نشده است. اگر هم موردی در زمان مسئولیت گذشته وجود داشته است به مسئولیت دوره جدید منتقل می‌شود. بنابرین هنرمندانی که تصور می‌کنند حوزه هنری تعهدی در قبال آن‌ها دارد با مراجعه به ما مطالبه خود را پیگیری کنند.
او ادامه می‌دهد: بر فرض اینکه طرف اول به تعهد خود عمل نکرده است، طرف دوم نیز با پیگیری نکردن این ماجرا بی‌تمایلی خود را به این موضوع نشان داده است. بنابراین اگر قرارداد و تعهدی مبنی بر چاپ نمایشنامه وجود داشته است، نویسندگان می‌توانند این موضوع را پیگیری کنند!
اما مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی نیز در اوایل دهه 90 چاپ نمایشنامه‌های رضوی را در قالب 4 مجموعه با عنوان «از پشت پنجره» در دستور کار خود قرار داده بود. فصل اول این مجموعه با عنوان «از پشت پنجره یک» در گام نخست به چاپ رسید، مجموعه دوم هم که متشکل از 6 نمایشنامه رضوی از سعید تشکری بود چاپ شد و پس از آن مجموعه سوم منتشر شد که مجموعه‌ای از نمایشنامه‌های رضوی کودک و نوجوان بود. همچنین سال 93 رایزنی برای چاپ مجموعه چهارم آغاز و نمایشنامه‌هایی رضوی از چند نمایشنامه‌نویس مشهدی مانند رئوف دشتی، صحرا رمضانیان، سید جواد اشکذری و... جمع‌آوری شد؛ بخشی از مراحل چاپ این فصل از مجموعه نیز پشت‌سر گذاشته شد اما در نهایت آثار به چاپ نرسیدند و تنها در فضای مجازی منتشر شدند.
مهدی سیم‌ریز که مسئولیت پیگیری و چاپ این مجموعه‌ها را بر عهده دارد گرانی کاغذ در آن برهه زمانی را مهم‌ترین علت چاپ نشدن فصل چهارم «از پشت پنجره» می‌داند و می‌گوید: آن مجموعه حتی رونمایی هم شد اما چاپ آن به دلایل مختلفی متوقف شد که مهم‌ترین آن‌ها بالارفتن هزینه‌های چاپ بود. بااینحال از آنجاکه تولید نمایش‌های مذهبی برای ما اولویت دارد سعی کردیم با قرار دادن نمایشنامه‌های مدنظر در فضای مجازی آن‌ها را در اختیار اهالی تئاتر قرار دهیم.
به گفته او، مجموعه چهارم از پشت پنجره قرار بوده است با نگاهی علمی‌تر چاپ شود؛ از‌این‌رو دوره‌ای سه‌ماهه برای نوشتن نمایشنامه‌ها برگزار شده که در نهایت به تولید 8 نمایشنامه انجامیده است. این نمایشنامه‌نویس مشهدی در پایان تأکید می‌کند متوقف شدن روند چاپ این نمایشنامه‌ها موقتی بوده و برای چاپ آن‌ها در آینده‌ای نزدیک برنامه‌ریزی شده است.
دیگر مسئولی که به سراغش رفتیم، رئیس اداره هنرهای نمایشی ارشاد استان است. محمدرضا باباخانی مسئول پیگیری چاپ آثاری است که قرار بوده است در حاشیه جشنواره تئاتر «اندیشه مطهر» که چندماه پیش در فریمان برگزار شد، منتشر شود. او از روند مثبت و روبه‌جلو چاپ این نمایشنامه‌ها خبر می‌دهد و می‌گوید: اکنون مجوز چاپ نمایشنامه‌ها گرفته شده و قرار است به زودی 12 نمایشنامه در قالب 2 جلد کتاب با همکاری مؤسسه فرهنگی شهرآرا چاپ شود.