حسین بیات | شهرآرانیوز؛ در دهه ۴۰ و سال‌های بعد، تولید صنعتی کفش و توزیع مدرن آن در ایران سبک زندگی بسیاری از افراد را متحول می‌کند. از عوامل این تحول، مردی است باانگیزه و ریسک‌پذیر به‌نام «محمدرحیم متقی ایروانی» که کفش ملی را بنیان می‌گذارد. او اولین پسر محمدکاظم متقی ایروانی، تاجر شیرازی، است که ۲۱ بهمن ۱۲۹۹ به دنیا می‌آید.
محمدرحیم بعد از گرفتن دیپلم ادبی در اصفهان، سال ۱۳۲۴ هم در دانشکده حقوق دانشگاه تهران حقوق می‌خواند و سال بعد برای گرفتن دکتری به دانشگاه مریلند آمریکا می‌رود، اما درس راناتمام رها می‌کند و به ایران برمی‌گردد و نخستین کارخانه برق فسا را راه‌اندازی می‌کند، سپس با تخریب خانه مسکونی‌اش در خیابان زند شیراز، پاساژی به‌نام «استاندارد» را در سال۱۳۲۷ می‌سازد. دو سال بعد، ایروانی برای گسترش تجارتش به تهران می‌رود.
تجارت‌خانه او در سرای محمدیه سبزه‌میدان، کتیرا، مواد روغنی، خشکبار، آنقوزه و پنبه و... به چکسلواکی صادر و در مقابل، کفش، چتر، گونی و گالش وارد می‌کند. در جوار حجره او، شخصی به‌نام بوهوساو مولر، نمایندگی کفش باتا، از شرکت‌های معتبر کفش‌سازی چکسلواکی را دارد. تسلط محمدرحیم به زبان انگلیسی سبب مراوده این دو نفر و چرخش تجارت ایروانی به‌سمت صنعت کفش می‌شود.
او برای پیشرفت در تجارت کفش، بهمن ۱۳۳۰ با همکاری مولر «شرکت سهامی استاندارد» را برای صادرات و واردات بیشتر ثبت می‌کند. این شرکت سه سال بعد به پاساژی با همین نام انتقال می‌یابد که محمدرحیم آن را در چهارراه گلوبندک ساخته است.
در این ایام، بیشتر کفش‌های تولید داخل گیوه و نعلین است که در کارگاه‌های محلی و سنتی تولید می‌شود و نیاز جامعه روبه‌رشد شهری فقط از طریق واردات تأمین می‌شود.
ادامه روند صنعتی‌شدن ایران و نیاز روزافزون به کفش، این ایده را به ذهن ایروانی می‌آورد که چرا کفش که از بزرگ‌ترین اقلام وارداتی کشور است، در داخل تولید نشود. پس به توماس باتا، مالک کفش باتا، پیشنهاد سرمایه‌گذاری می‌دهد که در ایران کارخانه تولید کفش راه‌اندازی کند. باتا، اما این پیشنهاد را قبول نمی‌کند و همین سبب می‌شود که ایروانی خودش آستین‌ها را بالا بزند.
مصرف زیاد گالش، ایروانی را راهی چکسلواکی می‌کند تا دو کارشناس و یک دستگاه اتوکلاو برای گرم‌کردن لاستیک بیاورد، بلکه بتواند نمونه‌ای داخلی برای جایگزینی این کالای پرمصرف وارداتی تولید کند. این‌گونه است که گالش توسرخ ماشینی ارزان تولید می‌شود؛ کفشی پلاستیکی و ضدآب که داخل آن از پارچه مخملی قرمزرنگ استفاده شده است. این اولین قدم در صنعتی‌کردن روند تولید کفش در ایران است.
او پاساژ استاندارد را اجاره می‌دهد و تجهیزاتش را به زمینی هفتصدمتری در مهرآباد جنوبی منتقل می‌کند و با ۳۵ کارگر نخستین کارخانه تولید کفش را راه می‌اندازد. در ادامه، محمدرحیم ایروانی شخصا به آمریکا می‌رود و نقشه کارخانه را تهیه و ماشین‌آلات آن را وارد می‌کند. با شروع کار این بخش جدید، در ابتدا فقط روزانه ۱۵۰ جفت کفش در کارخانه ایروانی تولید می‌شود. کارگران کفاشی با اینکه از کارگاه‌های کفاشی استخدام شده‌اند، با شیوه ساخت صنعتی آشنا نیستند و ایروانی با آموزش و بهبودبخشیدن به سواد همین کارگران، تولید روزانه‌اش را به هزار جفت می‌رساند.
روزگاری نو در صنعت کفش شروع شده است و ایروانی به فکر ثبت یک نام برای تولیداتش است. در سال ۱۳۳۷ ابتدا نام «شرکت سهامی کفش» را انتخاب می‌کند؛ اما اداره ثبت شرکت‌ها به‌دلیل عام‌بودن این نام با آن مخالفت می‌کند. او نام «ملی» را جایگزین می‌کند که با آن هم مخالفت می‌شود؛ اما پافشاری‌های فراوان او جواب می‌دهد و موفق به ثبت «شرکت کفش ملی ایران» می‌شود.
از این زمان است که کارخانه کفش ایروانی به «کارخانه کفش‌دوزی شرکت سهامی کفش ملی» تبدیل و خروس و بعد فیل و شیر برای نشان این شرکت تازه‌تأسیس انتخاب می‌شود؛ اما سرانجام فیل است که به‌دلیل سختی و مقاومتش در کنار کفش ملی قرار می‌گیرد؛ کفشی که با شعار‌هایی مثل «کفش ملی برای همه» و «هر ایرانی یک کفش ملی» روزبه‌روز بین مردم محبوب‌تر می‌شود. البته همه تولیدات اولیه کفش ملی، لاستیکی و پلاستیکی است و هنوز خبری از تولید صنعتی کفش نیست تا اینکه خود ایروانی کارخانه تولید چرمی را نیز برای قدم‌گذاشتن در عرصه کفش چرمی افتتاح می‌کند.
ایروانی قدم‌به‌قدم برای برآورد نیاز‌های صنعتش، هموارکردن راه تولید و وابسته‌نبودن به واردات برای تأمین مواد اولیه و بومی‌سازی صنعت کفش از سال ۱۳۳۵ تا زمان انقلاب اسلامی، ۵۳ شرکت صنعتی تجاری در حوزه مواد اولیه، ماشین‌آلات، چکمه و دمپایی و بازاریابی راه‌اندازی می‌کند.
او علاوه بر راه‌اندازی فروشگاه‌های متعدد در سراسر کشور، حدود ۲۵ شرکت نیز در زمینه تولید کفش با مشارکت شرکت‌های داخلی و خارجی تأسیس می‌کند. یکی از اصلی‌ترین اقدامات او ایجاد پارک کارخانجات گروه صنعتی ملی است. این کار در سال ۱۳۳۹ با خرید زمینی به‌مساحت ۴۰۰ هزار مترمربع در اسماعیل‌آباد شروع می‌شود. احداث مرکز آموزش یکی‌دیگر از اقدامات ایروانی است. در این مرکز، تحقیق و آموزش در همه زمینه‌ها، از تولید و مدیریت تا فروش انجام می‌شود.
این مرکز حتی درباره اندازه و مشخصات پای خانم‌ها و آقایان ایرانی در مناطق مختلف تحقیق می‌کند و به مدارس دخترانه و پسرانه می‌رود و پای دانش‌آموزان در سنین مختلف را قالب‌گیری می‌کند. مطالعات این مرکز بود که مشخص کرد قوزک پای ایرانیان از قوزک پای اروپایی‌ها در حدود یک سانتی‌متر پایین‌تر است و در مقابل، پنجه‌های پای ایرانیان کمی پهن‌تر است. نتیجه این تحقیقات به تغییرات در تولیدات آینده کفش ملی منتهی شد و بازتاب مثبتی نیز از مشتریان دریافت کرد.
ایروانی کاری می‌کند که واردات کفش جایش را به واردات فناوری و ماشین‌آلات کفش‌سازی بدهد و کفش از کالایی تجملی خارج شود و نه‌تن‌ها با تنوع و قیمت‌های مختلف در دسترس همه اقشار جامعه قرار بگیرد، بلکه به کشور‌های اروپای شرقی، شوروی، بلژیک، آلمان و کشور‌های اسکاندیناوی نیز صادر شود.
ایروانی در ۱۲ اسفند ۱۳۸۴ برای همیشه آرام می‌گیرداما تولید کفش ملی سال‌هاست که به حداقل رسیده و فقط تعدادی از فروشگاه‌های آن باقی‌مانده است.