به گزارش شهرآرانیوز، هنگام اشغال شهر توسط قوای ارتش سرخ در سال ۱۳۲۰ خورشیدی، در مشهد دست‌کم هفت خیابان که می‌شد در آن‌ها رانندگی کرد، وجود داشت. یکی از خیابان‌ها که طی یک دوره زمانی بیست‌ساله (از ابتدای قرن تا اشغال مشهد) ایجاد شد، خیابان خسروی یا همان شهیددیالمه امروزی است. برای ساخت این خیابان علاوه‌بر تخریب تعداد زیادی از خانه‌های بزرگ و قدیمی شهر، بسیاری از مسیر‌های قدیمی مورد استفاده مردم نیز چندپاره شد. کوچه حوض‌مونس، یکی از این مسیر‌های قربانی ساخت خیابان خسروی است که در دوره‌ای نیز محل زندگی یکی از شهدای حادثه هفت تیر بوده است. در سطر‌های بعد، گذشته و حال این کوچه را باهم مرور می‌کنیم.
سه شهید معروف شده است
کوچه «حوض‌مونس» بر‌اساس اسناد موجود به‌ویژه نقشه ترسیم‌شده توسط دالمج (سال ۱۲۴۸ خورشیدی) در میانه‌های دوره قاجار از کنار قبرستان سراب، شروع و در ادامه با گذر از عرض خیابان دیالمه امروزی، در انتهای محدوده مسجد بنا‌ها به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می‌شد. مسیر غربی که کوتاه‌تر بود و تنها سه فرعی کوچک را پوشش می‌داد، در پایان به قراولخانه و حوض آب کنار باغ و منزل امام‌جمعه وقت مشهد می‌رسید. حدفاصل این حوض آب و قراولخانه نیز کوچه‌ای بود که بخشی از آن هنگام ایجاد خیابان ارگ از بین رفت و بخش باقی‌مانده‌اش، هم‌اکنون به نام کوچه ورزنده یا سراب یک شناخته می‌شود.
مسیر شرقی کوچه که به‌مراتب طولانی‌تر بود، تا محدوده بازار بزرگ آن زمانِ شهر (کمی قبل از ابتدای کوچه آیت‌ا... خامنه‌ای کنونی در خیابان شهیداندرزگوی فعلی و خسروی‌نو سابق) امتداد داشت و در آنجا با کوچه شوکت‌الدوله یکی می‌شد. این فرعی پس از الحاق به کوچه ارگ، عابران را به‌سمت بازار می‌برد.
یازده کوچه فرعی در این مسیر برپایه نقشه دالمج، قابلیت شناسایی دارد که در سال‌های بعد، دو کوچه از این جمع به بخش‌هایی از خیابان شاه‌رضای آن دوران و آیت‌ا... خزعلی و آخوندخراسانی کنونی تبدیل شد. حوض آب مونس، یک قراولخانه، تکیه موسوم به کربلایی‌معصومه، عمارت و حمام علیمردان‌خان و باغ سیدخادم‌باشی، سازه‌های شهری مهم و شناخته‌شده آن زمان این مسیر بودند که مکان آن‌ها را دالمج روی نقشه مشخص کرده است. متأسفانه اکنون از تمام بنا‌های یادشده در نقشه مورد اشاره در محدوده کوچه حوض‌مونس، فقط بقایای حوض‌مونس، آن‌هم پشت دری همیشه‌بسته، باقی مانده است.
در سال 1375 هجری خورشیدی تجدید بنا شده است
دوران پهلوی را باید عصر پاره‌پاره شدن کوچه حوض‌مونس لقب داد. در این دوره، ابتدا بر اثر ایجاد خیابان خسروی (در نزد مردم آن دوران به‌دلیل ساختار خاصش به خیابان کج معروف شده بود)، ارتباط مستقیم کوچه حوض‌مونس و راسته کوچه و بازارچه سراب قطع می‌شود. سپس با ساخت بخش دوم خیابان شاه‌رضای آن زمان (اکنون به نام خیابان آخوندخراسانی شناخته می‌شود، اما مردم چه در دوران پهلوی و چه اکنون به‌دلیل وجود بنای گنبدسبز، آن را خیابان خاکی می‌خوانند) ارتباط کوچه حوض‌مونس با کوچه‌های شوکت‌الدوله و حمام حاج‌علی (ارگ دیروز و آیت‌ا... خامنه‌ای کنونی) نیز قطع می‌شود.
به این ترتیب، کوچه حوض‌مونس به مسیری تبدیل می‌شود که از اوسط خیابان خاکی، آغاز می‌شود و به موازات خیابان خسروی، امتداد پیدا می‌کند و کمی قبل از تئاتر گلشن (درست در محل تلاقی دومین فرعی جنوبی خیابان خسروی با این خیابان) به پایان می‌رسد.
کوچه حوض‌مونس در عهد پهلوی‌ها، میزبان چهار کوچه فرعی در سمت شمالی و پنج کوچه فرعی در بخش جنوبی خود بوده است. مهم‌ترین بنا‌های کوچه هم در این دوران به‌جز بقایای حوض‌مونس و چند خانه بزرگ متعلق به شخصیت‌های دولتی وقت، مسجد بناهاست. این مسجد را که یگانه بنای مذهبی کوچه در دوره پهلوی‌ها محسوب می‌شود، در همان دوران، حاجی اختراعی‌صناعی که خود ساکن کوچه اعتماد (سومین فرعی جنوبی) بود، بازسازی می‌کند تا کسبه خیابان خسروی از آن استفاده کنند.
ناگفته نماند که در انتهای یکی از فرعی‌های این کوچه (کوچه‌عماد)، یکی از در‌های مخفی کنسولگری انگلستان آن زمان و پاکستان کنونی نیز قرار داشت. همچنین یکی از پلاک‌های ابتدای کوچه از سمت خیابان آخوندخراسانی کنونی در دوره پهلوی اول، محل اولیه استقرار دبستان فردوسی بود و در سال‌های میانی حکومت پهلوی دوم نیز یکی از پلاک‌های انتهایی کوچه (در مجاورت آخرین فرعی شمالی که اکنون تابلوی دیالمه ۳ در ابتدای آن نصب است) مدرسه ابتدایی قرار داشت.
در این مسیر است
کوچه حوض‌مونس در سال‌های پس از انقلاب اسلامی، تغییرات بسیاری را به خود دیده و تعداد فرعی‌های آن از عدد نُه به هفت کاهش پیدا کرده است. اکنون درحالی‌که بیشتر مردم، این کوچه را با نام حوض‌مونس می‌شناسند، بر تابلوی نصب‌شده ازسوی شهرداری، دو عبارت «آخوندخراسانی ۵» و «شهید محمد رواقی» ثبت شده است. شهیدی که نام وی بر تابلوی کوچه ثبت است، یکی از شهدای مشهدی فاجعه هفتم تیر است که دوران کودکی تا جوانی خود را در خانه‌ای واقع در این کوچه سپری کرد؛ البته اکنون محدوده این خانه و همچنین پرورشگاه شهیدرواقی، در دل هتل فرزانگان رضوی مدفون شده است.
از ماجرای منزل پدری شهیدرواقی که بگذریم، با اندکی دقت در کوچه آخوندخراسانی ۵ با یک واقعیت تلخ رو‌به‌رو می‌شویم؛ تعداد خانه‌های نیمه‌مخروبه و خالی از سکنه این کوچه از خانه‌هایی که هنوز در آن‌ها حیات جاری است، بیشتر است، به‌نحوی‌که تقریبا از هر سه پلاک موجود در این کوچه و فرعی‌های بزرگ وکوچک آن، دو پلاکش یا مخروبه هستند یا خالی از سکنه.
همچنین کوچه اعتماد را که سومین فرعی از چهار فرعی جنوبی کوچه است، باید میزبان بیشترین خانه‌های تخریبی این مسیر لقب داد. وضعیت کنونی کوچه فرعی درخش که دومین فرعی جنوبی و البته بزرگ‌ترین فرعی کوچه حوض‌مونس است، از نظر اقبال مردم به سکونت در آن، بهتر از کوچه اعتماد است. این فرعی که در سال‌های اخیر به‌دلیل شهادت سه نفر از ساکنان آن (شهیدان حسین مرتضوی، محسن منشادیان و محمد رضا مقدسیان) به کوچه سه‌شهید معروف شده، در چند سال اخیر به‌دلیل وجود تنها پلاک ثبتی ملی موجود در این مسیر، یعنی خانه تاریخی پیشه‌وران در بخش ابتدایی آن، توجه مدیریت‌شهری را به خود جلب کرده و کف کوچه به‌طور کامل، آجرفرش شده است.
البته خانه پیشه‌وران، یگانه بنای ارزشمند این کوچه نیست و بقایای حوض‌مونس (اندکی قبل از کوچه سه‌شهید در پشت یک در چوبی همیشه‌بسته قرار دارد)، کتیبه‌های سه‌گانه نصب‌شده بر روی دیوار مسجد بنا‌ها (شهدا)، دو دالان زیبای داخل کوچه سه‌شهید، یک ساباط و خانه‌های اختراعی (پهلوی اول) در ابتدای کوچه اعتماد و حسن معارف‌مظفری (بر کاشی سردر آن، سال۱۳۱۸ ثبت شده است) هرکدام نه‌تن‌ها گواهی بر تاریخ کهن این کوچه هستند، بلکه ارزش ثبت در فهرست آثار ملی ایران را دارند.
آخرین کوچه‌ای که در سمت چپ به آن می‌رسیم، کوچه‌ای با طول حدود پنجاه متر است که در آن حدود چهار تا پنج خانه به‌چشم می‌خورد. در این کوچه نیز بیشتر خانه‌ها بازسازی شده‌اند. تنها یک خانه قدیمی با در چوبی و آجر‌های رنگی سردرش، باقی مانده که روی آن نوشته شده است: «حسن مظفری‌معارف».
این خانه، معماری‌ای قدیمی دارد و چوب‌های سقف دالانش دست‌نخورده باقی است. کاشی‌های رنگارنگ از خانه همسایه‌ها خودنمایی می‌کند. باتوجه‌به قدمت کوچه، بی‌شک این خانه هم مانند خانه پیشه‌وران قدمتی طولانی دارد. سرانجام باید به‌عنوان آخرین دیدنی کوچه به پاساژ انقلاب اشاره کنیم؛ در سال‌های منتهی به انقلاب اسلامی، تعداد درخورتوجهی از خانه‌های ارزشمند، قربانی ساخت یکی از تالار‌های عروسی و پذیرایی بزرگ مشهد می‌شوند، اما وضعیت پدیدآمده پس از انقلاب اسلامی، موجب تغییر نام آن به «انقلاب» و سپس کاربری‌اش به پاساژ لوازم‌خانگی می‌شود.
گفتن از شخصیت‌های معروف ساکن در کوچه حوض‌مونس، بی‌هیچ تأملی حرف را می‌برد به صاحبِ نامی که اسمش بر روی تابلوی ورودی کوچه ثبت شده است؛ شهید محمد رواقی که نخستین شهید کوچه حوض‌مونس هم هست. او سال ۱۳۲۸ در کوچه چهنو متولد شد، اما خانواده‌اش در کودکی محمد به کوچه حوض‌مونس، نقل مکان کردند و سال‌هایی چند پس از شهادتش همچنان در این کوچه ساکن بودند.
محمد رواقی از فعالان انجمن‌های اسلامی دانشجویان در آمریکا بود که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ریاست شرکت ملی فرش ایران را برعهده گرفت و هم‌زمان در حزب جمهوری‌اسلامی به فعالیت پرداخت. رواقی سرانجام ۷ تیر ۱۳۶۰ در جریان انفجار دفتر حزب جمهوری همراه دکتر بهشتی و دیگر یارانش به شهادت رسید.
متأسفانه امروز از خانه رواقی‌ها که علاوه‌بر شهید محمد رواقی، محل پرورش دکتر علی رواقی، عضو برجسته فرهنگستان ادب فارسی، نیز بوده است، اثری نیست و خانه آنان، در مسیر یکی از بلندمرتبه‌سازی‌های ضلع شمالی کوچه قربانی شده است. علاوه‌بر این خانواده، جمشید منصوریان (نخستین شهردار پس از انقلاب مشهد) و برادرش، خسرو منصوریان (از مؤسسان مجموعه‌های حمایت از ناتوانان جسمی کشور)، سال‌های پس از انقلاب در کوچه حوض‌مونس رشدونمو پیدا کرده اند. حاج‌محمد اختراعی‌صناعی (معمار برجسته سنتی سال‌های قبل از انقلاب که مسجد بنا‌ها را بازسازی کرده) نیز بزرگ‌شده این کوچه است. حاجی‌اعتماد (روضه خوان معروف سده گذشته) نیز در بن‌بست دوم جنوبی کوچه حوض‌مونس که به یادش اعتماد نامیده شده، ساکن بوده است.
حاج‌حسن مظفری‌معارف (از مدیران ارشد اوقاف قبل از انقلاب)، حمید متبسم (نوازنده معروف معاصر)، محمدعلی بهشاد (نخستین دانشجوی نابینای دانشگاه فردوسی)، اله‌وردیانی (رئیس کشاورزی دوره پهلوی)، آستارایی (رئیس اداره دارایی آن دوران)، فرهمند (هنرمند انقلابی دهه ۶۰ مشهد) و گوهرشادی (از مدیران کنونی انجمن پیروان قرآن مشهد)، از دیگر چهره‌های ساکن این کوچه در سال‌های گذشته محسوب می‌شوند.