الهام ظریفیان | شهرآرانیوز؛ دهه آخر صفر برای ما مشهدی‌ها از این نظر که میزبان زائران پیاده امام رضا (ع) هستیم، ایام ویژه‌ای است. از روز‌ها و هفته‌ها قبل از شهادت امام رضا (ع) زائرانی از شهر‌ها و روستا‌های دور و نزدیک، پیاده پا در مسیری می‌گذارند که به مرقد مطهر امام رئوف منتهی می‌شود. این رویداد در سال‌های گذشته با افزایش توجه‌ها به پیاده روی اربعین، ابعاد و وسعت بیشتری پیدا کرده است و توجه بیشتر هنرمندان و فیلم سازان را برای ساخت آثار تصویری مستند و داستانی به خود جلب کرده است. در گزارش زیر به سراغ دو فیلم ساز و یک پژوهشگر و مردم نگار رفته ایم و از آن‌ها درباره ظرفیت‌هایی که این رویداد برای ساخت فیلم و مستند دارد، پرسیده ایم.
حسین کمیلی فعالی فرهنگی است که در سال‌های قبل تجربه‌ای مردم نگارانه از میزبانی مردم یک محله (در محدوده جاده سرخس) از زائران پیاده امام رضا (ع) دارد؛ تجربه‌ای که به زودی قرار است تبدیل به یک مستند تصویری شود. او در ابتدا به مقایسه پیاده روی اربعین و پیاده روی دهه آخر صفر به قصد زیارت مرقد امام رضا (ع) از منظر ظرفیت‌های مستند و سینمایی اشاره می‌کند و می‌گوید: اینکه کمتر به این ظرفیت‌ها در دهه آخر صفر توجه شده است، شاید به این خاطر است که روایات کمتری درباره پیاده روی دهه آخر صفر وجود دارد.
این رویداد ممکن است رونقی مانند پیاده روی اربعین نداشته باشد، ولی به هرحال اصل زیارت حضرت رضا (ع) توصیه شده است و خدمت به زائران حضرت اهمیت زیادی دارد که یک نمود آن خدمات رسانی به زائران پیاده است و در پنج سال اخیر چندبرابر شده است؛ چنان که گفته می‌شود، عدد زائران پیاده امام رضا (ع) در دهه آخر صفر از ۱۰۰ هزار نفر به ۵۰۰ هزار نفر در پنج شش سال اخیر رسیده است. این مسئله ظرفیت خوبی ایجاد می‌کند. البته شاید آن تنوع زائران اربعین را در اینجا نداشته باشیم، چون در دهه آخر صفر بیشتر زائران از شهر‌های اطراف مشهد می‌آیند، ولی جذابیت‌های ویژه‌ای وجود دارد.
او می‌افزاید: در این مسیر روستاییان، کودکان، نوجوانان، جوانان، سال خوردگان و زنان حضور جدی دارند. این حضور ظرفیت‌های تصویری خوبی ایجاد کرده است. در بعضی جا‌ها ظرفیت‌های انباشته‌ای وجود دارد؛ مثلا موکب‌هایی که چندین سال است در این ایام برپا می‌شوند و پر از خاطرات جالب و به قول گردانندگانشان عنایات و توجهات غیبی اند و جذابیت‌های زیادی برای به تصویر کشیده شدن دارند.
به نظر او در مشهد روحیه خدمت رسانی به زائر به خاطر سیاست‌های شهری در پیش گرفته شده در سال‌های گذشته آسیب دیده است و از این رو برای ترمیم این باور بیش از گذشته به کار رسانه‌ای درباره پیاده روی دهه آخر صفر نیاز داریم. این پژوهشگر تأکید می‌کند: باید تا می‌توانیم درباره خدمت صادقانه به زائر تولیدات رسانه‌ای داشته باشیم و این موضوع را برجسته کنیم تا کم کم الگوسازی شود و دیگران هم به این سمت بشتابند.
متأسفانه شهر ما به سمتی رفته است که به زائر بیشتر به عنوان منبع درآمد نگاه می‌شود تا یک عامل خدمت. اگر بخواهیم این نگاه را تغییر بدهیم، باید هنر و رسانه به کمک بیایند. به نظرم یکی از بهترین سوژه‌هایی که می‌تواند به این مهم کمک کند همین زائر پیاده حضرت رضا (ع) است.
کمیلی به هم افزایی هوشمندانه بین هنرمندان و مسئولان فرهنگی برای دستیابی به این هدف اشاره می‌کند و می‌گوید: اگر هنرمندان خودشان در این تجربه حضور پیدا کنند، کم کم و با نگاه خاص و هنری خودشان می‌توانند سوژه‌های این چنینی را پیدا کنند. لازمه اش این است که اصحاب هنر و رسانه خودشان در این موقعیت‌ها حضور پیدا کنند.
اما لازم است سیاست گذاری‌های خاص فرهنگی هم از سوی برنامه ریزان و متولیان فرهنگی صورت بگیرد. شهرداری و آستان قدس رضوی از این موضوع استقبال می‌کنند، ولی کافی نیست و همه سازمان‌ها باید پای کار بیایند. باید چند کار فاخر تولید شود که برای مردم خوشایند باشدتا این مسئله کم کم در سال‌های بعد تبدیل به مطالبه شود.
حسن آخوندپور، کارگردان، فیلم نامه نویس و تهیه کننده مشهدی، هم بر ارزش افزوده‌ای که تولیدات هنری مربوط به راهپیمایی دهه آخر صفر می‌تواند برای هنرمندان داشته باشد، تأکید می‌کند. او می‌گوید: درست است که راهپیمایی اربعین به دلیل وسعت جهانی‌ای که دارد بیشتر موردتوجه قرار گرفته است، ولی شاید از آن طرف هم به شدت مورد هجمه باشد.
راهپیمایی دهه آخر صفر به این دلیل که داخل ایران است، برای خیلی‌ها که شرایط مسافرت به خارج از کشور را ندارند، دردسترس‌تر است. همچنین شرایط خدمات شهری در مشهد با شهر‌هایی مانند کربلا و نجف قابل مقایسه نیست و کسانی که به هردلیلی نمی‌توانند به آن راهپیمایی بروند، اینجا می‌توانند فیض معنوی ببرند.
به باور این هنرمند رویداد راهپیمایی زائران پیاده امام رضا (ع) در دهه آخر صفر ظرفیت‌های دراماتیک زیادی دارد، ولی تأکید می‌کند که انجام کار رسانه‌ای با این موضوع باید با تدبیر و هوشمندی همراه باشد. آخوندپور می‌گوید: نباید در حمایت از این رویداد به گونه‌ای عمل شود که راهپیمایی اربعین تحت الشعاع قرار بگیرد. هر مکان قدسی که آدم‌ها برای زیارت به آنجا می‌روند حال و هوای خودش را دارد.
زمانی که به عراق و نجف می‌رویم، یک طور حال و هوای قدسی داریم و وقتی که به کربلا می‌رویم طوری دیگر. با اینکه همه در یک کشور هستند، حال و هوای آن‌ها فرق می‌کند. همین حس درباره قم و مشهد هم ممکن است وجود داشته باشد. در هرکدام از این شهر‌ها مدل زیارت و حس و حالی که از زیارت می‌بریم، متفاوت است. هنرمندان می‌توانند با نمایش حس و حال زائران پیاده حضرت رضا (ع) به این رویداد وسعت ببخشند.
کارگردان سریال «عشق کوفی» به ظرفیت‌های بی نظیری که به واسطه حضور زائران پیاده در مسیر منتهی به مشهد برای هنرمندان ایجاد می‌شود، اشاره می‌کند و می‌گوید: هرجایی که انسان هست، موضوعاتی مانند عشق، نفرت، همدلی و... هم وجود دارند و فیلم ساز‌ها می‌توانند این موضوعات را دستاویز ساخت اثر هنری قرار دهند. وقتی یک راهپیمایی از شهر‌های مختلف کشور به سمت مشهد با این وسعت صورت می‌گیرد، می‌توان دست مایه‌های زیادی در آن برای پرداختن به مسائل انسانی پیدا کرد و این یک فرصت بی نظیر را برای فیلم سازان فراهم می‌کند.
این هنرمند که خود تجربه ساخت یک مستند با نام «یک قدم مانده تا بهشت» درباره زائران پیاده امام رضا (ع) را به عنوان تهیه کننده در کارنامه دارد، توجه هم زمان جامعه هنری و برنامه ریزان فرهنگی را برای خلق آثار تصویری ماندگار از این رویداد ضروری می‌داند و تأکید می‌کند: اگر خود فیلم ساز‌ها در مسیر پیاده روی دهه آخر سفر حضور پیدا کنند، ولی سازوکاری برای ساخت فیلم فراهم نشود، اثری تولید نمی‌شود.
همین طور اگر مدیران و مسئولان تبلیغ کنند و بخواهند کاری انجام بدهند، ولی فیلم ساز‌ها پای کار نباشند، باز هم تولید اتفاق نمی‌افتد. شهرداری و آستان قدس به عنوان میزبانان اصلی همیشه دغدغه داشته اند که این راهپیمایی را در قالب آثار تصویری پوشش دهند. هنرمند‌ها هم دوست دارند کاری در این حوزه بسازند، ولی باید تعامل جدی بین آن‌ها به وجود بیاید.
وی افزود: باید سازوکاری ایجاد شود که در نتیجه آن تأمین اعتبار برای ساخت چندین اثر در قالب‌های مختلف فراهم شود و طی چندین سال کار‌های مختلفی بیرون بیاید. خود من طرح سریالی با این موضوع را هم سه سال پیش به صداوسیما و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ارائه دادم، ولی خیلی موردتوجه قرار نگرفت.
چند نما از مستند «یک قدم مانده به بهشت» به تهیه‌کنندگی حسن آخوندپور
هاشم مسعودی، دیگر هنرمند مشهدی، هم بر ضرورت انجام پژوهش قبل از ساخت هر اثر هنری در حوزه زائران پیاده حضرت رضا (ع) تأکید می‌کند. این کارگردان می‌گوید: اگر بخواهیم صرفا به ظاهر این اتفاق بپردازیم، تنها می‌توانیم آثار کلیپی و تیزری تولید کنیم. ولی اگر بخواهیم یک کار عمیق و اثرگذار بسازیم، باید به درون آدم‌هایی توجه کنیم که این مسیر را طی می‌کنند.
هرکدام از این آدم‌ها قصه‌ای دارند؛ زنی که از شهری دور می‌آید، مردی که گوسفندهایش را گذاشته و آمده، فردی روستایی که خانه اش در بین راه است و دارایی اندکش را برای زائران پیاده خرج می‌کند، هرکدام، درونیات و قصه‌های خاص خودشان را دارند که در این ایام به زیارت حضرت رضا (ع) و پیاده روی زائران گره می‌خورند.
کارگردان مستند‌های «جهاد در مدار جاده» و «آنجا سپیده دم» تأکید می‌کند: تولیدات رسانه‌ای در این موضوع نباید محدود به چند روز منتهی به شهادت حضرت رضا (ع) باشد. از سال قبل باید سوژه یابی و درونیات و قصه‌های این آدم‌ها احصا شده باشد. آثاری که به درون آدم‌ها می‌پردازند، ماندگار می‌شوند؛ مانند مستند «سلام بر علی، پسر موسی» به کارگردانی امین قدمی که تجهیزات ویژه‌ای در ساخت آن به کار گرفته نشده، ولی در آن سوژه و پرداخت سوژه به درستی صورت گرفته و باعث شده است این مستند به اثری ماندگار در این حوزه تبدیل شود.
متأسفانه در این سال‌ها سازمان‌ها خیلی به دنبال ارائه گزارش کار رفته و به کمیت فکر کرده اند. از همین الان باید برای سال آینده و حتی سال‌های بعد کار کرد، باید به فیلم سازان سفارش داد که در این ایام به سوژه یابی و شخصیت شناسی و رفتارسنجی زائران پیاده بپردازند تا بتوانند در سال‌های بعد فیلم برداری را شروع کنند. مدل دبیرخانه‌ای و جشنواره‌ای در این موضوع خیلی جواب نمی‌دهد، بلکه باید به صورت سفارش اثر جلو رفت تا جریان شکل بگیرد. وقتی جریان شکل گرفت، راه خود را پیدا می‌کند.
این هنرمند تأکید می‌کند: برای تولید اثر از چنین حرکتی باید برنامه ریزی داشته باشیم. متأسفانه معمولا از ظرفیت‌های اطرافمان، به ویژه ظرفیت‌های بومی، مذهبی و هویتی به درستی استفاده نمی‌کنیم. در این رویداد افراد از اقصی نقاط کشور به اینجا می‌آیند. این تلاقی فرهنگ‌ها و هویت‌های مختلف در یک نقطه و حول زیارت امام رضا (ع) خیلی مهم است، ولی نکته‌ای که در این مورد وجود دارد این است که کار‌ها باید متنوع باشند و همه آثار به صورت مستقیم به پیاده روی اشاره نکنند.
او می‌افزاید: چهار سال است روی مستندی در این حوزه کار می‌کنم. موضوع این مستند درباره پیرزنی است که شخصیت عجیبی دارد و بخشی از قصه‌های زندگی اش به حضرت رضا (ع) گره می‌خورد. این مستند اکنون در مرحله تدوین قرار دارد و امیدوارم امسال آماده شود.