فرنود فغفور مغربی
خبرنگار شهر آرا محله
«سیس‌آباد» جایی در مرزی‌ترین حدود شمال و شمال شرقی شهرمان است. محله‌ای کم‌برخوردار که مردمی صمیمی دارد و کار و کسبشان اغلب یا زراعت در زمین‌های کشاورزی اطراف است یا خدماتی که در همین محدوده ارائه می‌شود. عده‌ای نیز به صنایع‌دستی یا مشاغل خانگی مشغول هستند و محصولات آن‌ها در نقاط مختلف شهر دیده می‌شود.
وقتی وارد محله می‌شویم اولین معضلی که به چشم می‌خورد شمایل خانه‌ها و مغازه‌هاست که هرچه هست مطابق با اصول شهرسازی ساخته نشده است.
خانه‌ها هر کدام بنا به نظر سازندگانشان شکلی دارند و ناگهان با شیبی تند در جای‌جای کوچه‌ها و خیابان‌ها روبه‌رو می‌شویم. به نظر می‌رسد هیچ طرح تفصیلی پیش از شهری شدن این محله وجود نداشته است. مسئله بعدی وضعیت انتقال فاضلاب محله است که به علت راه نیفتادن طرح اگو معمولاً به کوچه و خیابان سرازیر می‌شود.
گذشته از توصیف محله که در سطور بالا آمد، «خبر خوب» این است که راه افتادن دفاتر توسعه و تسهیلگری جانی دوباره به تن فرسوده و کم‌برخوردار محله داده است. بنا به گفته مدیر دفتر توسعه سیس‌آباد کلان‌پروژه‌ای در این محله تعریف شده و با همکاری اهالی مشغول معرفی داشته‌ها و سرمایه‌های محله به عموم شهروندان است.
«در رنگ‌ها» یکی از ریز پروژه‌های این محله است که سعی بر بهینه‌سازی وجهه محله دارد. در ادامه گزارشی شامل گفتگو با چند مسئول محلی، ساکنان و یاوران بهسازی محله داشتیم که خلاصه آن را باهم می‌خوانیم.
نقبی به دیروز سیس‌آباد
محدوده رسالت شمالی ۹۱ و اطراف آن در دهه ۵۰ به روستای «سی سواد» مشهور بوده است. بنا به گفته اهالی علت این نام‌گذاری، بالا بودن سواد مکتبی بزرگان این روستا در قدیم بوده به نحوی که از اطراف این منطقه هرکسی می‌خواسته برای مسئولان حکومتی نامه یا عریضه‌ای بنویسد سراغ اهالی باسواد سی سواد می‌آمده است. درگذر زمان، «سی سواد» به سیس‌آباد تغییر حروف داده است.
پس از پیروزی انقلاب، مهاجرت گسترده‌ای از طرف روستا‌ها به سمت مشهد اوج گرفت و به‌مرور در اطراف این روستا، زمین‌های کشاورزی به مسکونی تبدیل شد تا اینکه سیس‌آباد در ابتدای دهه ۹۰ به محدوده شهری متصل شد. کماکان شغل بسیاری از اهالی محله سیس‌آباد، کشاورزی و دام‌پروری بوده و هست و برخی از آنان برای بسیاری از شهروندان شغل ایجاد کرده‌اند.
قدمت ساخت قلعه سیس‌آباد به‌درستی مشخص نیست، اما معتمدان و بزرگان این محله می‌گویند که در زمان حمله ترکمن‌های آسیای میانه به مشهد، این قلعه‌ها وجود داشته و پاسداران قلعه با استفاده از برج‌های نگهبانی از روستا در برابر خطرات احتمالی مراقبت می‌کردند. ۳ روستای کوچک دیگر به نام‌های قلعه داروغه، عیش‌آباد و کدخدا و یک قلعه دوطبقه در این حوالی وجود داشته است. این قلعه دوطبقه گنبد‌های خشتی و سقف‌های چوبی داشته و باگذشت زمان هیچ اثری از آن باقی نمانده است.
دهه ۵۰ و ۶۰ در این روستا حدود ۱۳۰ خانوار زندگی می‌کردند و حالا که جزو محدوده شهری است، حدود ۳ هزار خانوار و نزدیک به ۱۰ هزار نفر جمعیت دارد. اگر بخواهیم مکان کنونی سیس‌آباد را آدرس بدهیم، باید گفت که در حاشیه راست رسالت شمالی (جاده کارخانه سیمان)، بعد از روستای جوفروش و قبل از روستا‌های ده‌رود و کشف‌رود قرار دارد. این محدوده پس از پیروزی انقلاب، به‌ویژه در دهه ۹۰ به‌ضمیمه شهر پیوست و در حال حاضر شهرداری برای ارائه خدمات مثل آسفالت کوچه و خیابان‌های خاکی آن اقدام می‌کند.
رنگ را به محله آوردهایمبه محض وارد شدن به خیابان رسالت ۹۱ که بخش اصلی محله سیس‌آباد است، اولین چیزی که نظر هر شهروند را به خود جلب می‌کند دیوار‌های رنگی است که نقاشی چند گلدان روی آن کشیده شده است. دیوار‌ها در پی چند سال اخیر رنگ و رویشان را از دست داده بودند و معضلی بر معضلات محله شده بودند. سال گذشته اعضای شورای اجتماعی این محله با مشارکت و همکاری اداره فرهنگی منطقه ۳ رنگ‌آمیزی دیوار‌ها را انجام دادند. برنامه از این قرار بود که در جلسه شورای اجتماعی زیباسازی محله به شور و مشورت گذاشته شد.
آن موقع بسیاری از دیوار‌های رسالت ۹۱ آجری بود هرکدام از اعضا بخشی از کار را به عهده گرفتند رئیس ناحیه ۲ قول شن و ماسه را داد، یکی از اعضا تهیه سیمان و دیگری قول هماهنگی اوستا بنا را دادتا دیوار‌های آجری سیمانی شوند. در همان جلسه رئیس اداره فرهنگی هم قول داد به محض اینکه دیوار‌ها سیمان شوند رنگ‌آمیزی دیوار‌های محله انجام شود. این کار گروهی با موفقیت سپری شد و حال و هوای خاصی به محله بخشید هفته گذشته بعد از گذشت حدود یک سال اتفاق خوب دیگری در این محله افتاد.
جمعه هفته گذشته عده‌ای جوان خوش‌نیت به دور از هر هیاهو و تظاهر به محله آمدند رنگ و جلوه‌ای دیگر به در‌های زنگ‌زده و فرسودگی‌های در‌های محله دادند.
آن‌ها در ابتدا در‌ها را سمباده می‌زدند تا زنگار زمانه را پاک کنند و در ادامه رنگ‌ها را در هم می‌آمیختند تا این کوچه‌های دلگیر را برای ساکنان محلی و همه رهگذران جذاب‌تر کنند. یادمان باشد کوچه برای بچه‌های مناطق کم‌برخوردار معنای وسیعی دارد، کوچه یعنی زندگی. کوچه در این فرهنگ یعنی همه امکاناتی که در محلات برخوردار وجود دارد و در این محله غایب است. نوجوانان و جوان‌تر‌ها بیشتر از بقیه گروه‌های سنی دیده می‌شوند. آمده‌اند تا باور کنند که آدم‌های باذوقی هستند که بی‌اجر و مزد حاضرند برای آن‌ها محله‌ای بهتر تدارک ببینند.
اهالی و ساکنان محله ضمن پذیرایی و ابراز رضایت از این فعالیت در حال تماشا هستند و در ایده‌پردازی به هنرمندان کمک می‌کنند. لبخند رضایت زنان و مردان شریف این کوچه‌ها، زیباترین تصویری است که بین این همه رنگ، نقش می‌بندد.
واقعیت این است که در وضعیت بد اقتصادی کنونی، کمک‌های خیرخواهانه بسیار باارزش است و می‌تواند راه‌گشا باشد؛ در واقع باید به‌جای سخنرانی‌های رنگارنگ مشکلی از مردم حل شود.
گاهی مشکلات مردم ِبعضی مناطق حاشیه‌نشین، جنبه مالی ندارد. دیده نشدن و مهجور ماندن در گوشه‌ای از این شهر است که وجهه خوبی از این محله و مردمانش به جای نگذاشته است. محله سیس‌آباد و محلاتی از این دست بیش از هر چیز نیاز به دیده شدن دارند. این محلات نه از جمله محلات استفاده‌کننده که خود مولّد برکات مختلفی برای شهر هستند. تأمین نیروی انسانی کار، تهیه فراورده‌های لبنی و باغی بخشی از این توانمندی‌هاست که باید به آن‌ها صنایع مختلف دستی و... را هم افزود.
رنگ کردن در‌ها مقدمه‌ای است که این محله برای همگان دیده شود و بتواند توانمندی‌های خود را ارائه کند.
۱۳ ریز پروژه برای سیس‌آباد
سینا عطایی، مدیر دفتر توسعه و تسهیلگری سیس‌آباد، است. او درباره فرآیند رنگ‌آمیزی در منازل سیس‌آباد گفت: ریزپروژه «در رنگ‌ها» یکی از مجموعه پروژه‌های تعریف شده در محله سیس‌آباد است که در قالب کلان‌پروژه تور شهری و محله بازار سیس‌آباد تعریف شده است.
وی با اشاره به نگاه عمومی نسبت به محله سیس‌آباد گفت: دنیای سیس‌آبادی‌ها برای دیگر شهروندان مشهدی، بدون آنکه این محله را دیده باشند، دنیای خاکستری و تیره است. اثر و فشار اجتماعی و سنگینی نگاه بر جامعه جوان سیس‌آباد، عزت‌نفس و اعتماد به نفس اجتماعی را به‌شدت تحت تأثیر منفی قرار داده که تبعات اجتماعی و اقتصادی بعدی را به همراه داشته است.
او از برگزاری نشستی با حضور فعالان اجتماعی و فرهنگی برای بهینه شدن وضعیت محله سیس‌آباد اشاره کرد و گفت: برای احیای پیوند اجتماعی کارآمد و مؤثر بین جامعه شهری مشهد و ساکنان سیس‌آباد، دو هم‌آفرینی برگزار شده که درمجموع ۶۰ نفر از دغدغه‌مندان اجتماعی و متخصصان در زمینه‌های مختلف در آن شرکت کردند. این متخصصان وارد محله شده‌اند، یک روز کامل با مردم زندگی کرده‌اند، مسائل را فهرست کرده و اولویت‌ها را با مردم مشخص کردند و مردم ایده‌پردازی کردند.
وی در توصیف فرایند ایده «تور شهری و محله بازار سیس‌آباد» گفت: این کلان‌پروژه شامل ۱۳ریز پروژه است که درنهایت با هدف بازآفرینی محیط شهری و ایجاد فضا‌های فعالیتی، بازی محلی و گفتگو را نتیجه می‌دهد و ۳ مسیر جذاب گردشگری در محله ایجاد می‌کند.
عطایی در این بخش گفت: این پروژه‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که از موزه‌ای کردن فضا‌ها و فعالیت‌ها یا القای حس ترحم جلوگیری می‌کنند و توضیح خیلی بیشتر اینکه عملکرد‌های اجتماعی و اقتصادی هدف در این پروژه‌ها برای فعال‌سازی، اساساً دارایی مبنا بوده و هیچ‌چیز مصنوعی یا جدیدی به فضا و فعالیت اضافه نشده اصطلاحاً آرایشی نبوده است و فضای بکر خود محله است.
مردم را رنگ نکنیم
حسن کیخا، عضو شورای اجتماعی محله سیس‌آباد، سابقه سکونت ۴۸ ساله در این منطقه دارد. او می‌گوید: روز جمعه افرادی داوطلب به محله ما آمدند و با دل و جان و همه توانی که داشتند به رنگ‌آمیزی در خانه‌های محله پرداختند. آن‌ها از رنگ‌هایی شاد استفاده کردند و شادی را برای ما باقی گذاردند.
او درباره روال کار گفت: سه روز قبل به اهالی خبررسانی کرده و قرار گذاشته بودیم در خانه را شست‌وشو دهند. عده‌ای همکاری کرده بودند و باقی‌مانده در‌ها را هم همین داوطلبان و تعدادی از اهالی شورای محله شست‌وشو کردند.
او درباره اهمیت این کار گفت: هر نکته‌ای در محله مهم است.
وقتی در و ظاهر محله بهتر و شادتر شود حتماً در روحیه افراد مؤثر است. وقتی جایی مخروبه است آدم‌ها هم کم‌حوصله و قانون‌گریز می‌شوند وقتی سروشکل محله مناسب باشد آدم‌ها هم سعی می‌کنند رفتار‌های مناسب‌تری از خودشان نشان بدهند. واقعیت این است که اهالی هم تمایل دارند محله‌ای بهتر داشته باشند، اما از بابت مالی در مضیقه هستند.
کیخا ادامه داد: قرار است برای تکمیل پروژه به اهالی محله شن و سیمان داده شود تا نمای ساختمان‌هایشان نسبت به وضعیت فعلی بهتر شود. امیدوارم در پایان کار محله‌ای بهتر از آنچه امروزه دیده می‌شود داشته باشیم.
او درباره حاشیه این برنامه گفت: مردم در ابتدا فکر می‌کردند که این برنامه توسط شهرداری انجام شده است و می‌گفتند چه عجب که اینجا پیدایشان شده است! وقتی گفتیم گروهی که آمده‌اند داوطلب مردمی هستند یکی به من گفت: نکند که می‌خواهید ما را رنگ کنید؟!
او ادامه داد: این فعالیت‌ها نمی‌تواند معیشت مردم را به‌طور مستقیم بهتر کند، اما حال و هوای آن‌ها را بهتر می‌کند که خود می‌تواند مستقیم در بهینه شدن وضعیت معیشتی مردم تأثیرگذار باشد.
نقاشی برای مردماز همان اول صبح همه داوطلبان آمده‌اند. آن‌ها نه‌تن‌ها روز تعطیل خود را به کاری مثبت اختصاص داده بلکه پیش از این مبالغی را که برای رنگ و اسباب نقاشی لازم است فراهم کرده‌اند. این‌ها افرادی هستند که اغلب تا به حال حتی به نزدیکی این حوالی نیامده بودند. حضور چند دکتر در رشته‌های پزشکی و علوم پایه چشمگیر است.
صحبت مشترکی که همه این افراد مطرح می‌کنند انجام «کار خیر» است. یکی از آن‌ها می‌گوید عده‌ای به مناطق کم‌برخوردار نان و آذوقه می‌آورند و ما برای آن‌ها رنگ و شادی آورده‌ایم. وقتی همه این‌ها در کنار هم باشد می‌تواند به آینده این مناطق امید داشت.
یکی از جوانان گروه بر نقش عموم افراد تأکید دارد و می‌گوید: اگر بخواهیم همه کار‌ها را به دولت و نهاد‌های رسمی واگذار کنیم پیشرفت کندی خواهیم داشت. بخشی از کار را خودمان باید دست بگیریم.
فاطمه شادی افروز از گروه نقاشان است. او که دانش‌آموخته حقوق بین‌الملل است، می‌گوید: کار‌های گروهی به نظرم بسیار بهتر از کار‌های انفرادی جواب می‌دهد. این فعالیت هم کمکی است به مردمی که بضاعت چندانی ندارند و همچنین برای خود تمرین کارگروهی است.
زهرا سهیل‌زاده، دانشجوی رشته معماری و طراح دکوراسیون، هم درباره انگیزه‌اش برای این کار بیان می‌کند: من از محله سیس‌آباد تشکر می‌کنم! چراکه نظرم را به حاشیه شهر عوض کرد. پیش از این من به این‌جور محلات حس خوبی نداشتم، اما امروز وقتی به اینجا آمدم و برخورد مردم و واقعیت‌های صمیمانه زندگی‌شان را دیدم نظرم مثبت شد.
مهربانی هنوز زنده است
دست‌کاری در محیط‌های کم‌برخوردار گاهی بی‌تدبیرانه است. نمونه‌های آن را هم دیده‌ایم. آمده‌اند و به خیال خود کاری کرده‌اند، اما نظم طبیعی امور به هم خورده است و پس از مدتی هم وضعیت نه تنها بهتر نشده است بلکه بدتر شده است. برای در نغلتیدن به این وضعیت باید قبل از شروع هر حرکتی عالمانه نگریست و مشخصات موقعیتی که قصد بهینه کردنش را داریم شناخت و متناسب آن برنامه‌ریزی کرد.
در این میان به سراغ طراح و توسعه‌دهنده پروژه‌های خلاق شهری نوید فلاحت که در این پروژه همراه شده بود می‌رویم تا بیشتر در جریان جزئیات این طرح قرار بگیریم.
او درباره استارت منطقه سیس‌آباد توضیح می‌دهد و می‌گوید: ما رویداد‌هایی را در شتاب‌دهنده ماموت، با کمک مرکز نوآوری شهری طراحی کردیم که با عنوان «هم‌آفرینی‌های مشهد» به خلق محصول و رویداد‌های استارتاپی می‌پردازیم و تاکنون ۱۳ دوره برگزار کرده‌ایم، در این رویداد‌ها علاقه‌مندان به پروژه‌های خلاق، طراحان، معماران، شهرسازان و عاشقان استارتاپ گرد هم جمع می‌شوند و به ایده‌پردازی برای طراحی راه‌حل می‌پردازند، از طرفی دفاتر تسهیلگری محله در محلات کار‌های خوبی انجام دادند و با توافقی که با مدیران دو دفتر تسهیلگری محله پورسینا و سیس‌آباد انجام دادیم قرار بر این شد که یکی از موضوعات ما بازآفرینی و جان‌بخشی به فضا‌های شهری باشد.
فلاحت درباره انتخاب محله سیس‌آباد برای پروژه بهسازی می‌گوید: منطقه سیس‌آباد و پورسینا مدیران فعالی داشت، طرح‌هایشان کامل بود، هماهنگی لازم را با رویداد هم‌آفرینی مشهد داشتند و مجدانه به میدان آمدند، طرح‌های جامعی داشتند و به‌تازگی دفتر تسهیلگری اروند هم به جمع ما پیوسته است.
مردم حرف اول را می‌زنند
فلاحت درباره همکاری ارگان‌های رسمی در این پروژه گفت: ارگان‌ها سهم خاصی در این کار نداشتند. مردم و فقط مردم در این کار همکاری داشتند. در این رویداد حدود ۹۷ نفر از طراحان و معماران و علاقه‌مندان به کار داوطلبانه شرکت کردند.۹۷ نفر به‌طور داوطلب و حدود ۳۰ نفر از مردم محله و بقیه افراد اصلی گروه در کنار هم کارکردیم. حسابدار، انباردار، تدارکات و مسئولان فنی از نقش‌های تعریف‌شده در این پروژه مردمی است.
وی درباره تأمین هزینه‌های این طرح گفت؟ هزینه‌ها به‌صورت کراودفاندینگ از سمت علاقه‌مندان و مشارکت‌کنندگان تأمین‌شده است. این روش (کراودفاندینگ) یکی از راه‌های نجات هنر یک جامعه است. در یک پروژه کراودفاندیگ، فرد کارآفرین یا هنرمند، پویش خود را ایجاد کرده و مردم از طریق حمایت‌های مالی خود (حتی به مقادیر بسیار اندک) سرمایه مورد نیاز وی را فراهم کرده و او را از فرایند بسیار دشوار جذب سرمایه از مراکز دولتی و یا خصوصی بی‌نیاز می‌کنند.
به همین دلیل فرد کارآفرین یا هنرمند می‌تواند با خیالی آسوده‌تر و با تمرکزی بیشتر بر روی پروژه خود کار کند. با توجه به وجود طرح جامع گویا خانه هنرمندان شهرداری مشهد، شهرداران مناطق و ارگان‌هایی که در وظایف ذاتی‌شان این رویداد تعریف‌شده برای مردم انجام‌وظیفه کنند چه در صورت تأمین یا کمک به‌صورت شفاف اطلاع‌رسانی می‌کنیم و پیشاپیش از مدیران نوآور و خلاق این دستگاه‌ها متشکریم.
سیس‌آباد، الگویی برای محلات کمبرخوردارپروژه سیس‌آباد تعمیم‌یافتنی به محلات هم‌جوار است. فلاحت در این زمینه توضیح داد: این پروژه انتهایی ندارد. مفهوم اصلی ما در بازآفرینی مبنا و جان‌بخشی به کسب‌وکار‌های محلی است و می‌تواند به‌عنوان الگویی علمی و عملیاتی منتشر شود که گروه علمی رویداد به سرپرستی آقایان باغبان و عطایی که از بهترین شهرسازان ایران هستند در حال تألیف و تدوین است.
سخن آخراو در پایان این گفتگو درباره حال و هوای گروهی که برای نقاشی در‌های محله سیس‌آباد رفته بودند و واکنش‌های مردمی گفت: اساساً کار‌های تجربه‌محور و جمعی لذت‌بخش است، تولید احساس مفید بودن جذاب است، مردم هم تعامل خوبی با خادمان خودشان دارند.
وقتی راهمان را به سمت منطقه سیس‌آباد مشهد کج کردیم، کوچه‌ها یکی پس از دیگری باریک‌تر می‌شد و در کنار منازل این منطقه، مردمانی را دیدیم که در عین مهربانی و سادگی در مشکلات اقتصادی و فرهنگی و معیشتی غوطه‌ور بوده و پاشیدن رنگ‌های گرم بر پیکر بی‌جان محله آن‌ها برای دقایقی لبخند و بارقه امید را مهمان چشم‌هایی کرد که سال‌هاست در انتظار نگاه بی‌منتی بودند که حال‌وروز آن‌ها را درک کند و این بار این اتفاق و انتظار نه به دست مسئولان دولتی بلکه با دستان متواضع این هنرمندان پرذوق رقم خورد و همچنان هم ادامه دارد.