به گزارش شهرآرانیوز، حرم امام رضا (ع) با قدمتی ۱۲۰۰ ساله در طول تاریخ همیشه محل ارادت زائران و مجاوران بوده و هنرمندان بسیاری در این آستان مقدس هنرنمایی کرده‌اند. اما این آستان مقدس از سال ۲۰۳ هجری قمری تا امروز دستخوش توسعه، بازسازی و رویداد‌های متعددی شده است. برای شنیدن برش‌هایی از این تاریخچه با مهندس سعید مهرپویا، معاون برنامه‌ریزی و مطالعات سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی بود هم کلام شدیم.
حرم مطهر رضوی و مشهد مقدس عمری به درازای شرافت میزبانی از پیکر پاک حضرت رضا (ع) دارد و از نزدیک ۱۲۰۰ سال پیش که ایشان به شهادت می‌رسند و در این مکان به خاک سپرده می‌شوند خدمت‌گزاری به زائران و فراهم آوردن فضای زیارت آغاز می‌شود و تداوم می‌یابد و در فراز و فرود تاریخ و در خلال تمام سختی‌ها و مشکلاتی که وجود داشته این خدمت رسانی وجود داشته و تا به امروز رسیده است و ما وارث این میراث بزرگ و عظیم هستیم.
ساخت و سازها، توسعه و گسترش حرم مطهر در واقع از بقعه‌ای آغاز می‌شود که امام رضا (ع) در باغی موسوم به باغ «حمید بن قحطبه» در منطقه توس قدیم که در قریه سناباد و در مجاورت قناتی بوده است به خاک سپرده می‌شوند و این در اقوال تاریخ به ما رسیده است. از همان زمان تاکنون این بارگاه منور، میزبان عاشقان حضرت رضا (ع) بوده و هست و این میزبانی جدای از آنچیزی است که ما به آن مذهب می‌گوئیم و احساس می‌کنیم که تنها اهل شیعه به ایشان ارادت دارند، اما اینگونه نیست و همواره شاهد هستیم ارادتمندانی از اقوام و مذاهب گوناگون به این بارگاه مشرف می‌شوند و این نشان دهنده این است که وجود حضرات اهل بیت (ع) تنها اختصاص به شیعیان ندارد بلکه همه به ایشان ارادات دارند.
در ابتدای سده نهم هجری و عهد تیموریان با توجهی که شاهرخ تیموری، گوهرشاد آغا و همسر و ملازمانشان به حرم مطهر داشتند اولین ساخت و سازها پیرامون بقعه شریف شکل می‌گیرد که بزرگترین آن مسجد گوهرشاد است ما می‌دانیم که در شهر‌های قدیم اسلامی بازار، مسجد، کاروانسرا، حمام و... نشانه رونق بودند از همین رو هنگامی‌که مسجد گوهرشاد به عنوان مسجد جامع در حرم ساخته شد در کنارش مدرسه پریزاد و سایر مدارس و همچنین بازار در پیرامون حرم مطهر رونق گرفت و اولین فصل شکوفایی و رشد حرم مطهر شکل گرفت.
پس از آن در دوره صفویه با توجه به اینکه مذهب رسمی کشور شیعه است، پادشاهان صفوی سعی می‌کنند توجهی به این مکان داشته باشند، از همین رو دوره دیگری از توسعه در زمان شاه طهماسب صفوی با مطلا کردن گنبد آغاز می‌شود و بعد از آن با سفر‌هایی که شاه عباس صفوی به شهر مشهد دارد، خیابان کشی اطراف حرم شروع شده و صحن عتیق یا انقلاب اسلامی ساخته می‌شود. پس از آن نیز پیرامون مضجع شریف حجراتی ساخته می‌شود که این سیر تداوم همچنان ادامه دارد و در دوره نادری، قاجار و دوره ناصری صحن نو و صحن آزادی ساخته می‌شود که اولین روایت‌های تصویری ما از این دوره‌ها و در اواخر دوره قاجاری است. در واقع در آن دوران در پیرامون بقعه مطهر به جز گنبد طلا چند فضای کوچک و صحن‌های عتیق و نو، مسجد گوهرشاد، مدرسه دو درب و ... ساخته می‌شود.
انقلاب‌ها به لحاظ جامعه‌شناسی تاثیرات اساسی بر جامعه دارند وقتی انقلابی پیشران و بن مایه‌اش را از مذهب می‌گیرد طبیعی است که مکان‌های مذهبی محل توجه و رشد باشد، آستان قدس رضوی و مدیریت وقت یکی از پیشگامان شنیدن پیام انقلاب اسلامی بوده و سعی کرده‌اند ماموریت اساسی که تامین فضای زیارت و خدمت رسانی به زائران است را گسترش دهد. از همین رو غیر از سایر خدماتی که آستان قدس رضوی طی این سال‌ها در حوزه حرم مطهر انجام داده است برای شکل دادن به جریان توسعه در اولین اقدام هیئت عاملی با عنوان هیئت عامل فلکه حضرتی که متولی توسعه حرم حضرت بود با مدیریتی مجزا تشکل شد و اختیارتی از سوی تولیت فقید به این هیئت واگذار شد.
در این هیئت طرحی پیرامون حرم با هدف شکل گیری زیر گذر حرم و در راستای تسهیل زیارت تدوین شد، البته به لحاظ مهندسی و محدودیت‌های فنی و اجرایی آن دوره تصمیم دشواری بود، اما با این وجود مطالعات این پروژه در ابتدای دهه ۶۰ انجام شد و فلکه حضرت به تراز زیر گذر منتقل و فرصت توسعه در همکف فراهم آمد.
طرح جامعی که ثمره‌اش افزایش فضا‌های زیارتی به یک میلیون متر مربع بود و در قالب آن مجموعه‌ای از صحن‌ها شامل قدس، غدیر، کوثر، پیامبر اعظم (ص)، هدایت و امام حسن مجتبی (ع)، رواق دارالهدایه، رواق دارالرحمه و رواق امام خمینی (ره) ایجاد شد.
همچنین به منظور تسهیل در زیارت زائران سایر خدماتی که پیش مقدمه زیارت هستند همچون وضوخانه‌ها در قالب این پروژه بزرگ ایجاد شدند. در حوزه فرهنگی و رفاهی هم کتابخانه، موزه‌ها، مهمانسرا‌ها در دو نوبت توسعه یافته تا مجموعه‌ای کامل از خدمات زیارتی شکل بگیرد.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و برنامه توسعه حرم تدبیر این بود که مجموعه متولی توسعه حرم از مهندسی فنی بهره ببرد از همین رو ساختار سازمانی پیش بینی و با ماموریت‌هایی زیر نظر هیئت مدیره فعالیت خود را آغازکردند. ماموریت‌های اساسی این سازمان برنامه‌ریزی برای توسعه بود، زیرا با بزرگ شدن مجموعه‌ها نگهداری نیز اهمیت یافته و این نکته مهم است که موقوفه باید حفظ شود. از همین رو ماموریت دیگر این سازمان نگهداری است که مجموعه‌ای از خدمات شامل توسعه معماری، فضاها، ساختمان و سازه‌های حرم، تاسیسات و تامین سرمایش و گرمایش ارائه شد.
نکته مهمی که کمتر به چشم می‌آید این است که حرم‌های مطهر و مکان‌های شریف زیارتی آوردگاه سرپنجه هنرمندان و ذوق و سلیقه آنان است و با توجه به اینکه فاخرترین نمونه هنر در این بارگاه منور است، بخش نگهداری از این هنرهای فاخر بر عهده ماست.
سازمان عمران و توسعه حریم حرم در شهریورماه ۱۳۷۱ تاسیس شد و تا سال ۱۳۹۹ با همین نام خدمت کرد، اما به دلیل تغییر در ساختار آستان قدس رضوی با عنوان سازمان عمران و نگهداری حرم تغییر نام داد و در همین راستا اساس‌نامه و ماموریت‌های جدیدی همراه با بازنگری بر طبق منویات تولیت آستان قدس رضوی فصل تازه‌ای از خدمت رسانی را آغاز کردیم.
زیرساخت‌ها سنگ بنای توسعه است و هر چند زائران مجبور هستند سر و صدا‌ها و محدودیت‌های ناشی از ساخت و سازها را تحمل کنند، اما لازم است فضا‌هایی ساخته شود و ساختن توام با محدودیت و سر و صداست.
یکی از خدمات ما در بخش نور و روشنایی و سرمایش و گرمایش حرم است، در همین راستا از سال گذشته حسب تاکیدات تولیت آستان قدس رضوی توجه ویژه‌ای به بحث نورپردازی چندین صحن اعم از انقلاب، آزادی، غدیر و کوثر شد که روشنایی این صحن‌ها منطبق با فناوری روز و با توجه به کاهش مصرف انرژی و ارتقاء روشنایی انجام شد و سعی کردیم زائرانی که در ساعات پایانی روز به حرم مشرف می‌شوند با خاطری آسوده به زیارت بپردازند.
همچنین موضوعات طراحی و اجرای کاشی کاری، تامین درب‌های طلا و نقره، نقاشی، گچ‌کاری، آینه‌کاری و... ذیل سازمان صورت می‌گیرد و علاوه بر این خدمات ما عهده‌دار وظیفه سنگین دیگری هستیم تا بهترین و برترین متخصصان و هنرمندان و خبرگان را شناسایی کنیم تا با ما همکاری کنند.
نقطه آغاز پروژه‌های ما چند موضوع است؛ نخست مطالعات جامعی است که از سال‌های قبل انجام شده است و در همین راستا طرح‌هایی پیش بینی شده است که ما به مقتضای زمان توسعه‌هایی را در نظر بگیریم. در واقع مهم‌ترین رکن تامین زیارت اختصاص رواق‌ها و شبستان‌ها و فضا‌های بسته زیارتی به زائران است.
در حال حاضر علی رغم توسعه‌های شکل گرفته ما حدود ۵۰ هزارمتر مربع شبستان و رواق زیارتی داریم و از مجموع یک میلیون متر مربع فضای حرم، نزدیک ۲۰۰ هزار متر نیز فضای روز باز برای برگزاری مراسم و مناسک‌های مناسبی داریم.
ما باید به شایستگی میزبان زائران باشیم از همین رو با مطالعات صورت گرفته و نیاز سنجی اولیه به این نتیجه رسیدیم که با توجه به وضعیت آب و هوایی در زمستان و تابستان، باید فضای مسقف و سر پوشیده حرم توسعه یابد به همین منظور مطالعاتی در خصوص پروژه توسعه زیر سطحی آغاز شد و از آنجائیکه در سطح حرم امکان توسعه اندکی است این ظرفیت توسعه را در تراز زیر سطحی حرم لحاظ کردیم هر چند کار دشواری است و نیازمند به مقاوم سازی آنچه که از قبل ساخته شده است، اما تلاش کردیم ارتباط سنجیده و یکنواختی را بین سایر سازه‌ها ایجاد کنیم.
پروژه‌ای که در حال حاضر در دست اقدام داریم پروژه زیر سطحی بست شیخ بهایی در عرصه تقریبی ۱۶ هزار متر مربع است که در پایان مجموعه‌ای نزدیک به ۴۰ هزار متر زیر بنا خواهد شد و به جز شبستان و رواق که ۸ هزار متر مربع بوده و مهم‌ترین فضای زیارتی ماست، سایر خدمات مورد نیاز نیز پیش‌بینی شده است. تولیت معزز نیز در تمام جلسات و بازدید‌هایی که داشتند نکته‌ای را تاکید دارند که صرفا به زیارت توجه و بسنده نکنیم و در واقع زائر قبل از اینکه به بارگاه منور رضوی مشرف شود و در حین زیارت و پس از آن نیازمند خدمات است و غفلت از خدمات به معنای نقصان در زیارت است.
ما این وظیفه را بر دوش داریم که زیارت را تامین کنیم از همین رو به جز شبستان اصلی فضا‌های کفشداری، وضوخانه، فضای اورژانس، پلکان و دسترسی به خروجی‌ها و سرسرا‌ها و... را پیش بینی کردیم و امیدواریم در این شبستان که تا اوایل سال ۱۴۰۴ به بهره‌برداری خواهد رسید ۸ هزار متر مربع به فضای زیارت افزوده شود.