حمیده ذاکری | شهرآرانیوز محبت و دوستی یکی از مضامینی است که هم کودکان آن را می‌فهمند و نیازش را درک می‌کنند و هم بسیاری از فیلسوفان و حکیمان و ادیبان درباره‌اش سخن گفته‌اند. دوستی، رابطه‌ای متقابل و با انتخاب طرفین است که به‌دلیل تداوم آشنایی و به‌دنبال تجارب مشترک، از یک آشنایی ساده عمیق‌تر می‌شود و فراتر می‌رود.
به زبان ساده می‌توان گفت دوستی یکی از روابط اجتماعی ماست که هرچند رابطه‌ای رسمی از نوع ازدواج یا خویشاوندی از نوع مادرزادی نیست، در زندگی ما دارای نقش پررنگی است، تاآنجاکه در احادیث و روایات، بسیار به آن پرداخته شده است و این عجیب نیست؛ زیرا محبت که اساس همه دوستی‌هاست، یکی از مفاهیم والا در دین اسلام است. این حقیقت را آنجا درمی‌یابیم که امام‌باقر (ع)، دین اسلام را چیزی جز محبت نمی‌دانند و می‌فرمایند: «آیا دین، جز محبت است؟»
این محبت، منشأ و منبعش، پروردگار جهان هستی است که به‌عنوان خالق، حقیقی‌ترین محبت را به ما ارزانی داشته است. خدایی که قرآن به مردم معرفی می‌کند، خدایی است مهربان و عاشق مردم: «از خدای خود آمرزش طلبید و به درگاهش توبه و انابه کنید که خدای من، بسیار مهربان و دوستدار بندگان است» (هود، آیه ۹۰). پس از پروردگار، اهل بیت و امامان معصوم (ع) نیز سررشته این محبت را در دست گرفته‌اند و هم حامی و دوستدار مردمان هستند و هم در باب دوستی سخن گفته‌اند.
در حدیثى از امام‌حسن (ع) می‌خوانیم: «نزدیک‌ترین شخص به انسان، فردی است که دوستى و محبت، او را [به انسان]نزدیک‌تر ساخته است؛ گرچه نژادش با دوست، پیوسته نیست و بیگانه، شخصی است که مهر و محبت و دوستى نداشته باشد؛ گرچه پیوند نسبى و نژادى داشته باشد. چیزى به چیز دیگر نزدیک‌تر از دست به پیکر نیست که اگر دست خیانت ورزد، از بدن بریده شود...» (اصول کافى، ج ۴، کتابالعشره، باب‌التحبب الى‌الناس، ح ۷).
همچنین قرآن کریم، مؤمنان را دوست و برادر هم می‌داند و در این‌باره می‌فرماید: «مؤمنان (با یکدیگر) برادرند، پس میان برادرانتان، اصلاح کنید و از خدا بترسید؛ شاید که مشمول رحمت واقع شوید». (سوره حجرات، آیه ۱۰)
و لابد به‌دلیل همین رحمت است که لقمان حکیم می‌گوید: «فرزندم! هزار دوست بگیر که هزار دوست هم کم است و یک دشمن مگیر که یک دشمن هم زیاد است» (بحارالانوار، ج۱۳، ص۴۱۴، ح۴). اما به توصیه و سفارش ائمه‌اطهار (ع) و تعالیم دین اسلام، انتخاب دوست اهمیت فراوان دارد.
بحث محبت در کتب روایی به دو بخش مهم تقسیم می‌شود: بخشی مربوط به ایجاد انس و محبت بین مردم است و بخش دیگر، مربوط‌به محبت خداوند است. شاید ندانید که از نظر اسلام، برخی افراد دوستی‌شان واجب است، برخی مستحب، برخی حرام و برخی مکروه. در ادامه با برخی مصادیق این تقسیم‌بندی براساس روایات آشنا می‌شویم.
محبت پروردگار به بندگانش بر کسی پوشیده نیست؛ محبتی که ازلی و ابدی است و تنها باغ سرسبزی است که خزان و زمستان را تجربه نمی‌کند، پس عجیب نیست که نخستین دوستی و محبت سفارش‌شده در اسلام، دوستی پروردگار متعال باشد؛ محبتی که واجب بودنش بر هیچ‌کسی پوشیده نیست؛ زیرا ما همه بنده اوییم و بازگشتمان به‌سمت اوست.
پس از خداوند متعال، دوستی و محبت اهل‌بیت (ع) دارای ارزش و اهمیت فراوان است، تاآنجاکه ملاک دینداری و ایمان قرار گرفته است؛ پیامبر اکرم (ص) در این‌باره می‌فرمایند: «هیچ‌یک از شما ایمان نمی‌آورد، مگر آنکه من برایش از پدرش، فرزندش و همه مردم، دوست‌داشتنی‌تر باشم».
حضرت در روایتی دیگر به دوستی اهل‌بیتشان نیز اشاره کرده، می‌فرمایند: «هر چیزی را بنیادی است و بنیاد دین، دوستی ما اهل‌بیت است». همچنین امام‌حسن مجتبی (ع) درباره ارزش این دوستی و نتیجه‌اش برای مردم می‌فرمایند: «همانا محبت و دوستی با ما اهل‌بیت رسول‌ا... (ص)، سبب ریزش گناهان از نامه اعمال می‌شود؛ همان‌طور که وزش باد، برگ درختان را می‌ریزد» (بحارالانوار، جلد۴۴، صفحه۲۳).
امیرمؤمنان علی (ع) نیز درباره دوستان خوب می‌فرمایند: «دوستان خوب به‌منزله بال و پر انسان هستند». این سخن تنها به محبت بین افراد اشاره نمی‌کند، بلکه نشان‌دهنده اهمیت انتخاب دوست هم هست. بنا به‌گفته ائمه‌اطهار (ع)، در بین مردمان گروه‌هایی هستند که دوستی با آنان سفارش شده است.
مؤمنان، عالمان، عاقلان و نیکان جزو افرادی هستند که ائمه‌اطهار بر دوستی با آنان مهر تأیید زده‌اند. به اعتقاد این بزرگان، دوست باید یادآور خدا و راهنمای ما به‌سمت خیر باشد. همچنین بهترین فرد برای دوستی، شخصی است که نیک‌خواه ما باشد و با ما دشمنی نکند. خوب است بدانید براساس روایات، زن و شوهر دوستان یکدیگر هستند و فرزند و همسایه نیز می‌توانند در مقام دوست ما قرار بگیرند. در دوستی نباید از فقیران دوری کرد. (محمدی‌ری‌شهری، دوستی در قرآن و حدیث، ص۲۴۷).
ائمه‌اطهار (ع) در احادیث خود، قطع ارتباط با گروهی از افراد را به دوستی با آنان ترجیح داده اند. بهترین دلیل برای دوری از دوستان بد و دوستی‌های غلط، نافرمانی فرد از خداوند است. در این‌باره در حدیثی می‌خوانیم: «دوستى که معصیت و نافرمانى خدا را در نظر تو بیاراید و زیبا نشان دهد، بدترین دوست است» (امالى شیخ‌طوسى، ج ۲، ص ۵۰).
همچنین در آیه۱۳۸ سوره نسا، به حرمت برقرار کردن پیوند‌های دوستانه با کافران، اشاره شده است؛ آنجاکه می‌خوانیم: «به منافقان خبر ده که عذابی دردناک (در پیش) خواهند داشت؛ همانان که غیر از مؤمنان، کافران را دوستان (خود) می‌گیرند. آیا سربلندی را نزد آنان می‌جویند؟ زیرا عزت همه از آن خداست».
همچنین در آیه۵۷ سوره مائده، به حرمت برقراری روابط دوستی با استهزاکنندگانِ احکام و شعائر دینی، اشاره شده است: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، کسانی را که دین شما را به ریشخند و بازی گرفته‌اند چه از کسانی که پیش از شما به آنان کتاب داده شده و (چه از) کافران، دوستان خود مگیرید و اگر ایمان دارید، از خدا پروا کنید».
در ادامه، ائمه‌اطهار (ع) دوستی با فرزندان دنیا یعنی افرادی که وابسته به دنیا هستند و همچنین پادشاهان را مکروه دانسته‌اند. پس از این شروط مهم، ائمه‌اطهار (ع) به صفات مذموم اشاره و توصیه کرده‌اند از افرادی که دارای رفتار زشت هستند، دوری کنیم. امام‌صادق (ع) در این زمینه می‌فرمایند: «با فرد بدکار هم‌نشینی مکن؛ زیرا بدکاری‌های خود را به تو نیز آموزش می‌دهد». باتوجه‌به این سخن، عجیب نیست که این امامان بزرگوار، دوستی با طمع‌کاران، شریران و می‌خواران را نیز مذموم دانسته‌اند.
ممکن است ما در دوستی‌هایمان به صفات اخلاقی افراد بی‌توجه باشیم، درحالی‌که امام‌علی (ع) در این‌باره می‌فرمایند: «از دوستی با دروغگو بپرهیز؛ زیرا دروغگو، چون سراب است که دور را به تو نزدیک و نزدیک را به تو دور می‌نمایاند». در این‌باره در سفارشی از حضرت زین‌العابدین (ع) به یکی از فرزندانشان می‌خوانیم: «پسرم! دقت کن با پنج گروه دوستی و گفتگو و رفاقت در راهی نکنی.
فرزند حضرت پرسید: پدرجان! آنان چه کسانی هستند؟ فرمودند: دروغگویان. از دوستی با دروغگو بپرهیز؛ زیرا دروغگو به سراب می‌ماند که دور را برای تو نزدیک و نزدیک را برایت دور جلوه می‌دهد. فاسقان. از دوستی با فاسق اجتناب کن؛ زیرا او تو را به یک لقمه یا کمتر از آن می‌فروشد. بخیلان. از دوستی با بخیل بپرهیز؛ زیرا او تو را در چیزی که بدان نیاز داری؛ خوار می‌کند. احمقان. از رفاقت با احمق بپرهیز؛ زیرا او اراده می‌کند به تو نفع رساند، اما به تو ضرر می‌رساند. قاطعان رحم. از دوستی با قاطعان رحم اجتناب کن؛ زیرا من او را در کتاب خدا (قرآن) لعنت‌شده یافتم».
خوب است بدانیم که ائمه‌اطهار (ع)، ما را از دوستی با افراد حسود و بی‌وفا و فردی که به ما رغبتی ندارد، نیز منع کرده‌اند (محمدی ری‌شهری، دوستی در قرآن و حدیث، ص۲۷۳).
همان‌گونه که در این فهرست، آیات و روایات، دوستی و دوستی‌هایی را بر ما واجب کرده بودند، افرادی هم هستند که دوستی با آنان حرام خوانده شده است. این افراد، دشمنان خدا، ستمکاران و همچنین آنان که از اجتماع مسلمانان روی‌گردان هستند، برشمرده شده‌اند. (محمدی‌ری‌شهری، دوستی در قرآن و حدیث، ص۵۳۷).