آمنه مستقیمی | شهرآرانیوز؛ «جهاد» از واژه‌هایی است که در ادبیات دینی، دامنه‌ای وسیع دارد و آثاری شگرف بر حیات فردی و اجتماعی مسلمانان برجای می‌گذارد، لذا در معناشناسی این واژه و ابعاد و شرایط وجوب آن، با حجت‌الاسلام‌والمسلمین امیرعلی حسنلو، استاد حوزه و مدیرگروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌های علمیه، گفتگو کرده‌ایم که در ادامه مرور می‌کنید.
جهاد با ابعاد مختلفش در اسلام، یکی از ارکان حفظ دین و توحید و امنیت جامعه و از برترین اعمال است و همچون نماز یکی از ارکان ایمان، برشمرده شده است و دری از در‌های بهشت است. در قرآن و روایات برای جهاد و مجاهدان، فضایلی برشمرده شده است. نخستین آیه درباره تشریع جهاد، به جهاد دفاعی اختصاص دارد که در سال اول هجری نازل شد و به مسلمانان اجازه داد مقابل هجوم و خطرات کفار و مشرکان در دفاع از خود برآیند.
آیات بی‌شماری در سوره‌های مدنی، به‌ویژه بقره، انفال، آل‌عمران، توبه و احزاب، به جهاد و مباحث مربوط به آن اشاره می‌کند. در تحلیل این آیات، نباید از شأن نزول آن‌ها و اهداف اساسی پیامبر اکرم (ص)، به‌ویژه در زمینه فلسفه جنگ و صلح، غافل شد. پس از فتح مکه در سال هشتم هجری، آیاتی نازل شد که به‌حسب ظاهر، بر جنگ با همه مشرکان، در هر مکان و زمان، دلالت دارد. علاوه‌بر این، در گزاره‌های روایی تبلیغ و دعوت به امربه معروف و نهی ازمنکر، تلاش مرد برای زنده کردن سنتی نیکو در جامعه و همچنین تلاش او در راه کسب روزی حلال برای خانواده، عدالت‌ورزی دربرابر سلطان ظالم و شوهرداری زن در خانه، از مصادیق جهاد است.
در زمینه‌های مختلف امروزی با توجه نیاز جامعه بسیاری از متخصصان در حال مبارزه و جهاد هستند از پیشرفت‌های علمی گرفته تا تولید مقالات و پژوهش‌ها در موارد مختلف. در زمینه کسب و کار و فعالیت‌های اقتصادی نیز ما احتیاج به جهاد و کمک به یکدیگر داریم.
علاوه‌بر وجود ابواب خاص درباره جهاد در کتاب‌های فقهی، علما و فقها در جوامع حدیثی و فقهی به جزئیات احکام جهاد پرداخته‌اند؛ همچون افزایش آمادگی رزمی مجاهدان، شرایط وجوب جهاد بر مؤمنان، اقسام جهاد، احکام مربوط به میدان جنگ مانند شیوه مبارزه و چگونگی رفتار با نظامیان، کشته شدگان، اسیران و بازماندگان، تقسیم غنایم و خاتمه دادن به جهاد حتی مانور نظامی و جهادی و مرزداری؛ چنان‌که در صحیفه‌سجادیه امام‌سجاد (ع) مطالبی درباره دعای مرزداران آمده است و همه این‌ها برای تبیین جایگاه و اهمیت جهاد در اسلام است.
علاوه‌بر آثار فقهی، دانشمندان اسلامی در کتاب‌های خاصی به نام «السِّیر والمغازی» مانند «السِیر اوزاعی واقدی و السیر الصغیر و السیر الکبیر شیبانی» و... ضمن تبیین سیره جهاد و جهاد‌های دفاعی پیامبر (ص)، به آداب و قوانین جهاد پرداخته‌اند. درمیان مورخان و فقهای پیشین، این نوع نگارش نشانه اهمیت جهاد در اسلام و میان مسلمین است؛ کتب فقهی دیگر که جامع جنبه‌های سیاسی و امنیتی در باب جهاد و اختیارات حاکمان در این راستاست، با نام‌های «احکام السلطانیه و الخراج» به احکام جهاد اختصاص یافته‌اند.
وجوب جهاد در اسلام در حضور امام عصر (ع) و با فرمان اوست و در عصر غیبت امام (ع)، جهاد وقتی واجب است که مرز‌های اسلام و مسلمانان هدف حمله یا تهدید قرار بگیرد، بنابراین هرگاه مرز‌های اسلام و مسلمانان هدف تعدی قرار گیرد، دفاع از آن و امنیت بلاد اسلامی بر همه امت اسلامی واجب و در نظرگاه همه فقهای اسلام این نوع جهاد، جهاد دفاعی است.
همه فضایل مجاهدان بر دیگران، از دو منبع الهی یعنی آیات قرآن و سیره و روایات رسول‌ا... (ص) و اهل‌بیت (ع) به‌خصوص امیرمؤمنان (ع) که خود جهادگری ستوده‌شده ازسوی خداوند است، سرچشمه می‌گیرد؛ فضیلت و برتری جهاد بر دیگر امور، روشن است و خداوند به‌صراحت از برتری جهاد سخن می‌گوید: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَه الْحَاجِّ وَعِمَارَه الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَجَاهَدَ فِی سَبِیلِ ا... لَا یَسْتَوُونَ عِندَ ا... وَا... لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» (توبه، ۱۹).
در این آیه، خداوند جهاد امیرالمؤمنین (ع) و دیگر مؤمنان را بر همه امور ترجیح می‌دهد. علاوه‌بر این، آیه «إِنَّ ا... یُحِبُّ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیَانٌ مَرْصُوصٌ» و آیه «وَلا تَحسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلوا فی سَبیلِ ا... أَمواتًا بَل أَحیاءٌ عِندَ رَبِّهِم یُرزَقونَ» نیز درباره رتبه والای مجاهدان به‌صراحت سخن گفته‌اند.
همچنین آیه۹۵ سوره نسا به «آیه مجاهدان» معروف است که خداوند در آن، جهادگران را می‌ستاید: «هرگز مؤمنانی که بدون عذر از جهاد بازنشستند، با آنان که به مال و جان در راه خدا جهاد کنند، یکسان نخواهند بود. خدا مجاهدان (فداکار) به مال و جان را بر بازنشستگان (از جهاد)، بلندی و برتری بخشیده است و همه (اهل ایمان) را وعده پاداش نیکو فرموده و خداوند، مجاهدان را بر بازنشستگان به اجر و ثوابی بزرگ، برتری داده است».
خداوند، جهاد را معامله با خود و خود را خریدار جان جهادگران معرفی می‌کند و در آیه ۱۱۱ سوره توبه می‌فرماید: «إِنَّ ا... اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّه یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ ا...؛ درحقیقت خدا از مؤمنان، جان و مالشان را به [بهاى]اینکه بهشت براى آنان باشد، خریده است؛ همان کسانى که در راه خدا مى‌جنگند و مى‌کشند و کشته مى‌شوند» و این بالاترین رتبه معنوی برای جهاد است؛ چون اگر نبود جهاد در راه خدا، هرگز دین، برپا و توحید شناخته نمی‌شد.
دیگر منبع فضیلت جهاد، احادیث رسول اکرم (ص) است. حضرت در فضیلت مجاهدان راه خدا می‌فرمایند: «خداوند سه فرد را دوست دارد؛ فردی که شب برخیزد و کتاب خدا را بخواند. فردی که با دست راست خود صدقه دهد و آن را با دست چپ خود مخفی دارد و شخصی که با گروهی به جنگ برود و یارانش بگریزند و او دربرابر دشمن بایستد». ایشان همچنین در فضیلت شهیدان فرمود‌ه‌اند: «خداوند هفت فضیلت برای شهیدان راه خدا برشمرده است:
با اولین قطره خونی که از بدن شهید بر زمین ریخته می‌شود، تمام گناهان او آمرزیده می‌شود. سر شهید درکنار دو فرشته قرار می‌گیرد و آن‌ها گردوخاک از چهره او می‌زدایند و به او خوشامد می‌گویند. از لباس‌های بهشتی بر اندام شهید پوشانده می‌شود. در بهشت، پذیرایی‌کنندگان برای معطر کردن شهید بر یکدیگر سبقت می‌گیرند. پیش از آنکه روح از پیکر شهید جدا شود، جایگاه خود را در بهشت می‌بیند. در بهشت به روح او گفته می‌شود در هر جایگاه و مقامی که می‌خواهی، اقامت کن. شهید به وجه‌ا... نظر می‌کند و چشمان او روشن می‌شود و شادمان از این است که از الطاف مخصوص الهی برخوردار می‌شود و خشنودی پروردگار را درک می‌کند».
سیره نبوی نیز از سرچشمه‌های مهم فضیلت جهاد است؛ اگر در مقابل جنگ‌هایی که علیه پیامبر (ص) در آغاز استقرارشان در مدینه و دولت اسلامی تحمیل شد، جهاد در راه خدا نبود، نه دولت اسلامی مستقر و نه دین اقامه می‌شد. همه این تمدن اسلامی که در تمام نقاط اسلامی گسترانده شده، به برکت جهاد دفاعی جهادگران راستین و مخلص بوده است که در رأس همه آن‌ها، رسول‌ا... (ص) و امیرمؤمنان (ع) و صحابه قرار داشتند.
جهاد دو قسم است؛ جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی که شرایط مشترک دارند. دیگر اقسام جهاد مثل جهاد فرهنگی نیز ذیل این دو جهاد و همگی دارای شرایط خاص و عام هستند. شرط وجوب و مشروعیت جهاد ابتدایی، حضور امام و حاکمیت وی یا نایب خاص ایشان است، لذا جهاد ابتدایی در عصر غیبت، براساس نظر برخی فقهای اسلام، امکان تحقق ندارد البته برخی فقهای قدیم و معاصر، قائل به جواز آن با اجازه و وجود فقیه جامع‌الشرایط و حاکمیت وی شده‌اند. اما جهاد دفاعی به هر عنوان و در هر زمان و مکان، وقتی مرز‌های اسلام و مسلمانان در معرض تعرض و تهاجم قرار بگیرد، بر همه آن‌ها که توانایی دارند، واجب است.
در برخی دوره‌های تاریخی همچون عصر قاجار، فقها جهاد دفاعی را به حکم و فتوا لازم شمردند و خود نیز در راه جهاد پیش‌قدم شدند و به شهادت رسیدند. علامه‌امینی در کتاب «شهداءالفضیله» به نام برخی از این شهیدان والامقام از علما، اشاره کرده و درباره جهاد و شهادت آن‌ها سخن به میان آورده است. در دفاع مقدس مردم و جوانان و فقها از ایران اسلامی بلکه کیان همه امت، دفاع کردند و خیمه اسلام در ایران برقرار ماند و توطئه استعمارگران برملا شد و همچنان اندیشه امت واحده پیشتاز است.
اکنون در این اوضاع حساس، جهاد دفاعی باید در دفاع از فلسطین، تحقق یابد و همه مسلمانان برای دفاع از کیان اسلام، بسیج شوند؛ چنان‌که زنده‌یاد حاج‌قاسم در این راستا با تدبیر نوین به بنیان‌گذاری لشکر فاطمیون پرداخت که از همه ملل اسلامی در آن عضویت داشتند. در سایه همین طرح، زیرنظر، ولی امر بود که عراق و شامات و دیگر ممالک اسلامی از شر نیرو‌های استعماری نجات یافتند. آن شهید والامقام، لزوم داشتن ارتش واحد اسلامی را به‌خوبی درک کرد و برای شکل‌گیری آن همت تمام گماشت. این راهبرد مهم باید پیگیری شود و همه امت اسلامی برای حمایت از مردم مظلوم فلسطین، باید در مواقع ضروری دفاع کنند. استعمارگران، نیروی نظامی متحدی موسوم به ناتو را پایه‌ریزی کرده‌اند و در اشغال ممالک اسلامی و پیشبرد اهداف استعماری هم‌پیمان هستند.
در شرایط کنونی، وظیفه امت اسلامی روشن است؛ امروز جنبش‌های جهادی با نام‌هایی همچون «جنبش جهاد اسلامی» (در دهه ۱۹۸۰ میلادی) و نیز «جنبش جهادی حماس» را مردم فلسطین پایه‌ریزی کرده‌اند؛ جنبش‌هایی که امروز ضربه‌های سختی بر پیکر رژیم غاصب صهیونیستی وارد کرده است.