آمنه مستقیمی | شهرآرانیوز، همه ما از بچگی و در موقعیت‌های مختلف این جمله را که «دروغگو دشمن خداست» شنیده‌ایم و معمولا قبل از آنکه مفهوم گناه و ضرورت ترک و انجام ندادن آن را آموخته و درک کرده باشیم، دانسته‌ایم دروغ عمل زشتی است که خدا را ناراحت و ما را از دایره لطف و رحمتش دور می‌کند، اما با آنکه این موضوع را می‌دانیم و شاید خود زخم‌خورده دروغ‌های ریزودرشت برخی آدم‌ها باشیم، بازهم به‌عنوان گناهی دم‌دستی از آن روی‌گردان نیستیم و گاهی کبیره بودن این گناه و آسیب‌هایش را نادیده می‌گیریم و توجیهات خودمان را برای دروغگویی داریم، از این‌رو با حجت‌الاسلام والمسلمین سیدعلی سجادی‌زاده، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم‌اسلامی رضوی، درباره دروغ و آسیب‌هایش گفتگو کرده‌ایم.
یکی از رذایل انسانی که موجب انحطاط فردی و سقوط اجتماعی می‌شود، دروغ است. دروغ به معنای بیان سخن ناراست و خلاف حقیقت، در آموزه‌های دینی به‌شدت مذمت شده است و قرآن کریم از این گناه با تعابیری مثل کذب، افترا و تهمت یاد می‌کند. خداوند در آیات متعدد قرآن مجید، دروغ را نکوهش کرده است؛ مثل آیه ۱۰۵ سوره مبارک نحل که می‌فرماید: «دروغ را آن کسانی به خدا می‌بندند که به آیات خدا ایمان ندارند و این کافران البته خود، مردمی دروغگویند».
قرآن کریم برای افراد دورو یا دراصطلاح دینی منافق، صفات مختلفی به‌کار می‌برد و با اوصافی از آن‌ها یاد می‌کند. در معرفی منافقان، نخستین نشانه آن‌ها را دروغگویی بیان کرده، در سوره‌هایی همچون بقره، نسا و حشر به دروغگویی آن‌ها اشاره می‌کند: «در دل‌هاى آنان یک نوع بیمارى است. خداوند بر بیمارى آنان افزود و به‌دلیل دروغ‌هایى که مى‌گفتند، عذاب دردناکى در انتظار آن‌هاست» (بقره، آیات۸ و ۱۰).
دروغ، اعتماد اجتماعی را هم از بین می‌برد. جامعه و افراد آن، اعتقادات و ارزش‌هایی دارند که اگر به‌واسطه دروغ و خیانت زیر پا گذاشته شود، اعتماد آن‌ها از یکدیگر سلب می‌شود؛ برای مثال یکی از موضوعاتی که لازم است اعتماد طرفین در آن جلب شود، خریدوفروش و غلبه راستی بر بازار مسلمین است، اما اگر با قیمت غیرمتعارف و بدون کیفیت و با چرب‌زبانی، کالایی به انسان عرضه و فروخته شود، اعتماد او سلب می‌شود و دیگر نمی‌تواند با آرامش خرید کند و این‌چنین، اعتماد به‌عنوان برترین سرمایه اجتماعی، از بین می‌رود.
همچنین است پزشکی که به سوگندی که یاد کرده است، پایبند نیست و درمان بیمار را فدای مادیات می‌کند. امیر کلام، حضرت علی‌بن‌ابیطالب (ع)، در این‌باره می‌فرمایند: «سزاوار است مسلمانان از دوستی و برادری با دروغگو اجتناب کنند؛ زیرا او آن‌قدر دروغ می‌گوید که راستش را هم باور نمی‌کنند» (اصول‌کافی، ج۲، ص ۳۴۱).
مهم‌ترین بعد انسانیت و کرامت آدمی، انسان بودن است. وقتی انسان دروغ می‌گوید، دچار بی‌تعادلی می‌شود که می‌تواند مقدمه همه جنایت‌های خانوادگی، کاری و اجتماعی در انسان شود. نقل است شخصی به محضر پیامبر (ص) رسید و گفت: «یا رسول‌ا...! من سه عیب دارم؛ یکی آنکه دروغ می‌گویم. دوم آنکه دزدی می‌کنم و سومین عیبم این است که به ناموس مردم نظر دارم و خیانت می‌کنم. کدام‌یک را ترک کنم؟»
حضرت رسول (ص) در پاسخ او فرمودند: «دروغ را ترک کن!». بعد از مدتی وی با ترک دروغ، موفق شد دو عیب دیگر را هم ترک کند؛ چون شخصی که اقدام به دزدی می‌کند، باید پنهان‌کاری کند و دروغ بگوید و در صورت مواجه شدن با سؤال‌وجواب، باید راست را پشت دروغ، پنهان کند. همچنین است نظر داشتن و خیانت به ناموس مردم، اما اگر دروغ ترک شود، انسان دیگر نمی‌تواند اعمال زشتش را پشت آن مخفی کند و همین به ترک گناه در او کمک می‌کند، لذا از پیامبر اکرم (ص) است که فرمودند: «اگر فردی زبانش راستگو شود، کارش اصلاح می‌شود». با این توضیحات، بهتر می‌توانیم درک کنیم چرا دروغ، کلید خانه‌ای است که همه شر‌ها و بدی‌ها در آن جمع شده است.
انسان همان‌طور که مالش را دوست دارد، آبرو و عزت خود را هم دوست دارد و دروغ، قاتل این آبرو و عزت است؛ چون دروغگو بالاخره رسوا می‌شود و آبرویش را از دست می‌دهد. دروغ نه‌تن‌ها بین انسان‌ها، شأن و کرامت انسانی را تنزل می‌دهد، بلکه جایگاه آدمی درمیان ملائکه «به‌عنوان نیرو‌های خیر عالم» را هم از بین می‌برد. در روایات آمده است: «وقتی انسان دروغ می‌گوید، بوی گندی از او بلند می‌شود که باعث می‌شود چه ملائکه مراقب و چه ملائکی که اعمال انسان را می‌نویسند، او را لعنت کنند»؛ یعنی نیرو‌های خیر عالم هم با دروغ انسان، آزار می‌بینند و از او دور می‌شوند.
آموزه‌های دینی صرفا به بیان بدی و مذمت دروغ نپرداخته‌اند، بلکه آثاری را هم که دروغگویی به‌دنبال دارد، بیان کرده‌اند که اگر در این آثار تفکر کنیم، می‌فهمیم که چرا دروغ از گناهان کبیره و ترک آن از تأکید‌های مکرر دین است. محدث نوری (ره)، استاد شیخ‌عباس قمی، در کتابی، آثار ویرانگر دروغ را گردآوری کرده است که شامل چهل اثر سوء می‌شود. شیخ‌عباس (ره) نیز در منتهی‌الآمال به مناسبتی این آثار را بیان می‌کند.
از مهم‌ترین عواقبی که بر اثر دروغ دامنگیر انسان می‌شود، بی‌ایمانی است؛ یعنی انسان در اثر دروغ، ایمان خود را از دست می‌دهد: «تن‌ها کسانی دروغ‌پردازی می‌کنند که به آیات خدا ایمان ندارند و آنان خود دروغگویانند» (نحل، ۱۰۵). از امام‌باقر (ع) است که: «دروغ، خانه ایمان را ویران می‌کند» (کافی، ج۲، ص۳۳۹، ح ۴).
زیباترین تعریف از آثار دروغ را می‌توان در تشبیه امام حسن عسکری (ع) یافت. ایشان می‌فرمایند: «خبائث در خانه‌ای جمع می‌شود که کلید آن، شراب و می‌است که عقل آدمی را زائل می‌کند اما... دروغ از شراب، بدتر است». باید توجه کرد خباثت یعنی رذایلی که طبع انسان سالم با آن‌ها ناسازگار و از آن‌ها متنفر است؛ مثل خوردن نجاست. خباثت باعث می‌شود انسان تعادلش را از دست بدهد، لذا وقتی حضرت امام حسن عسکری (ع) دروغ را بدترین خباثت معرفی می‌کنند، باید دریابیم که این گناه چه صدمه جبران‌ناپذیری به زندگی انسان وارد می‌کند و بنابراین لازم است از آن پرهیز کنیم.
اگرچه دروغ کاری غیرارزشی، گناه و مخالف کرامت انسانی است، گاهی به‌سبب مصلحت مهم‌تر، جایز شمرده می‌شود. به‌طور مثال غیبت و عیب کسی را گفتن، گناه کبیره است، اما گاه مصلحتی مهم‌تر حکم می‌کند که عیوب انسانی را بگوییم و مانع از اشتباه دیگران شویم؛ برای مثال اگر آبرو یا جان یا خانواده فردی در خطر باشد، در وهله نخست باید بدون دروغ از آن‌ها محافظت شود، اما اگر از این راه ممکن نشود، می‌توان از دروغ مصلحتی استفاده کرد؛ مثل زمانی که بین دو نفر کدورتی شدید وجود دارد و انسان به قصد اصلاح میان آن دو، به دروغ می‌گوید که آن‌ها از هم تعریف کرده، خوبی هم را می‌گویند؛ این کار اگرچه دروغ است، چون زمینه اصلاح دو انسان را فراهم می‌کند، جایز شمرده می‌شود و مصلحت است. به‌عبارت دیگر، این مصلحت، بر قبح و زشتی و گناه دروغ، اولویت دارد.
احادیث ائمه (ع) نیز به‌شدت دروغ را ناپسند معرفی می‌کنند و آسیب‌هایی را که در اثر آن به زندگی انسان وارد می‌شود، برمی‌شمارند. از امیرالمؤمنین (ع) روایت شده است که: «بنده طعم و لذت ایمان را نمی‌چشد، مگر آنکه دروغ را ترک کند؛ چه به جدی و چه به شوخی!». این تأکید برای آن است که برخی به شوخی دروغ می‌گویند، درحالی‌که دین در این‌باره شوخی و جدی نمی‌شناسد و معتقد به آثار منفی آن در هر دو صورت است.
نقل است مردی از رسول خدا (ص) پرسید: «چه عملی سبب داخل شدن در آتش می‌شود؟ حضرت فرمودند: دروغ؛ زیرا دروغ سبب فجور و فجور سبب کفر و کفر، سبب دخول در آتش است» (نصایح، ص۲۹۱). علاوه‌بر این، دروغ سبب گرفتن صورت انسانی از فرد دروغگو می‌شود؛ یعنی صورت برزخی او در هیبت انسان نیست. رسول خدا (ص) به حضرت زهرا (س) فرمودند: «در شب معراج، زنی را دیدم که سرش مانند خوک و بدنش مانند بدن الاغ بود و سبب آن، فتنه‌انگیزی و دروغ بود» (گناهان کبیره، ج یک، ص ۲۹۵).
دروغ همچنین برکت را از زندگی انسان می‌برد؛ چنان‌که در آثار دروغ آمده است خانه‌ای که در آن دروغ باشد، هرگز با برکت آباد نمی‌شود؛ یعنی اگر در محیط خانواده یا کار دروغ رایج شود، دیگر نباید منتظر بود که کار‌ها برکت داشته باشد و چه‌بسا گله و شکوه‌هایی که گاه از بی‌برکتی پول‌ها و ساعات عمرمان می‌کنیم و وقتی استفاده لازم را از سرمایه‌های مادی و معنوی‌مان نمی‌بریم، به دروغ‌هایی بازمی‌گردد که می‌گوییم و متوجه آثار و عواقب آن نیستیم.