شیرین سیدی| شهرآرانیوز درباره تاریخ خراسان و شرق ایران برخلاف محدوده غربی کشور، آگاهی چندانی در دست نیست، با این حال بندیان درگز، شادیاخ نیشابور، تپه دامغانی سبزوار و آتشکده بازهور، گوشهای از محوطه‌های تاریخی خراسان محسوب می‌شوند که از طریق کاوش‌های باستان‌شناسی، شناخته و سبب آگاهی ما درباره بخشی از تاریخ خراسان شده‌اند.
با هدف معرفی یکی از این محوطه‌های تاریخی، همراه محمدجواد جعفری، سرپرست پایگاه ملی میراث‌فرهنگی محوطه تاریخی ریوی، گذری بر این سایت باستانی صدوپنجاه هکتاری در حوالی شهر آشخانه و روستای نجف در شهرستان سملقان خراسان‌شمالی، داشته‌ایم و برایتان از یادگار‌های باستانی آن گفته‌ایم.
محوطه ریوی در دشت سملقان، یکی از نقاط سرسبز شمال خراسان است که در نزدیکی جنگل گلستان قرار دارد و کوه‌های اطراف، این دشت کوچک را همچون حصاری دربر گرفته‌اند. یکی از محوطه‌های تاریخی این دشت که بقایایی از نخستین جوامع روستانشین (از هزاره ششم پیش از میلاد) را در خود جای داده است، تپه «قلعه‌خان» در روستایی به همین نام است. دومین محوطه مهم این دشت نیز محوطه تاریخی «ریوی» است که در بخش مرکزی دشت سملقان قرار دارد؛ البته تاکنون نام باستانی این شهر شناخته نشده است و «ریوی» در زبان کردی به معنی «روباه» است که به حفره‌های متعدد لانه روباه در سرتاسر این محوطه اشاره می‌کند.
سرپرست کاوش‌های باستان‌شناسی این محوطه، درباره سال‌های آغاز شناسایی و کاوش در ریوی می‌گوید: «محوطه ریوی سال ۱۳۴۶ خورشیدی در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال ۱۳۵۵ عرصه و حریم آن نیز تعیین و میله‌کوبی شد. متأسفانه در ابتدای دهه ۶۰، سه کوره آجرپزی در محدوده عرصه محوطه، مستقر شدند و بخش‌های وسیعی از این شهر تاریخی را کاملا تخریب کردند.
کاوش‌های باستان‌شناسی این محوطه مهم نیز با سه دهه تأخیر از سال ۱۳۹۱ آغاز شد. بررسی تصاویر هوایی سال ۱۳۳۵ حکایت از وجود تپه‌ها و سازههای گوناگون در محوطه ریوی دارد که در اثر فعالیت کوره‌های آجرپزی، کاملا تخریب شده و امروز تنها چاله‌های عمیق و وسیع به‌جای آن‌ها باقی مانده است».
محمدجواد جعفری مساحت باقی‌مانده این شهر تاریخی را حدود ۱۱۰ هکتار می‌داند که اگر همت و حمایت لازم وجود داشته باشد، می‌تواند بر روی آن مطالعه و سپس معرفی‌اش کرد. از سال ۱۳۹۱ تاکنون، نیز ۱۰ فصل کاوش باستان‌شناسی به‌صورت بین‌المللی، با همکاری مؤسسه باستان‌شناسی آلمان و با حمایت پژوهشگاه میراث‌فرهنگی کشور در این محوطه، انجام و اکنون علاوه‌بر مطالعات علمی، زمینه ایجاد سایت موزه گردشگری نیز در ریوی فراهم شده است. خبر خوش آنکه به‌زودی کوره‌های آجرپزی نیز از محوطه برچیده می‌شود.
آنچه تاکنون از مطالعات باستان‌شناسی در محوطه ریوی حاصل شده است، حکایت از آن دارد که اولین شواهد استقرار جوامع بشری در این محوطه، مربوط‌به یک جامعه کوچ‌رو متعلق به حدود ۱۷۰۰ پیش از میلاد بوده که گورستان این مردم در بخش شمالی محوطه ریوی کشف شده است. پس از این، استقرار انسان‌ها در ریوی به‌صورت کوچ‌رویی و یک‌جانشینی ادامه پیدا می‌کند تااینکه در حدود ۷۰۰ پیش از میلاد (هم‌زمان با پادشاهی مادها) شهری در این محدوده شکل می‌گیرد.
جعفری همچنین توضیح می‌دهد که در متون کهن، به وجود چندین شهر تاریخی در نواحی شمال خراسان اشاره شده است که شهر‌های «دارا»، «آساک»، «تمبرکس»، «زادرکرته» و «تراکسیانا» ازجمله آن‌هاست؛ البته محل دقیق این شهر‌ها تاکنون مشخص نیست و ریوی می‌تواند بقایای یکی از این شهر‌های گم‌شده تاریخی نیز باشد.
این باستان‌شناس معتقد است برای اثبات این احتمال‌ها به شواهد بیشتری نیاز است، اما آنچه مسلم می‌نماید، این است که در این محوطه از عصر مفرغ (۱۷۰۰ پیش از میلاد) تا قرون اولیه اسلامی (۱۲۰۰ سال قبل) نشانههای سکونت، یافت شده است. بقایای دژ‌های نظامی در شمال و جنوب، ساختمان بزرگ خشتی با کاربری خزانه در مرکز، ساختمان خشتی بزرگی با تالار ستون‌دار در بخش جنوبی، ناحیه صنعتی کوره‌های پخت سفال در شمال و بقایای منازل مسکونی و ساختمان‌های کوچک در سرتاسر محوطه، حکایت از استقرار کالبدی شهری در محوطه تاریخی ریوی از دوران امپراتوری ماد تا امپراتوری ساسانی دارد.
ادامه معرفی را با آغاز حرکت در مسیری که برای گردشگر در محوطه ایجاد شده است، پی می‌گیریم. اولین ایستگاه این مسیر در بخش جنوبی، محوطه ساختمانی خشتی موسوم به «تالار ستون‌دار» است که با دیوار‌های قطور، اتاق‌هایی تودرتو و کوچک ایجاد شده است و به تالار ستون‌دار دیگری منتهی می‌شوند.
حالا بر سطح بقایای این ساختمان، یک سازه موقت فلزی ساخته و بخش‌هایی از آن برای درک بهتر گردشگران، بازپیرایی و مرمت شده است. سرپرست هیئت باستان‌شناسی محوطه می‌گوید: «به نظر می‌رسد این ساختمان که در اواخر دوران هخامنشی ساخته شده، تا دوران اشکانی نیز کاربرد داشته است.
دو شاخصه مهم معماری این ساختمان، یک تالار ستون‌دار به ابعاد هجده در نه متر و یک اتاق کوچک گچ‌اندود است. ستونی شامل پایه پله‌ای‌شکل و گرد از جنس سنگ قرمزرنگ هم در این بخش، کشف شده است». جعفری درباره ابعاد این سازه هم توضیح می‌دهد: «طی پنج سال فقط پانصد مترمربع از این محدوده دارای ستون کاوش شده و متأسفانه کوره آجرپزی، سبب از بین رفتن بخش جنوبی آن شده است. حدود چهار سال دیگر نیز زمان، نیاز است تا کاوش‌ها در سه محور دیگر این بخش تکمیل شود».
در بخش جنوبی محوطه تاریخی ریوی، یک تپه به ارتفاع هشت متر قرار دارد که اولین مطالعات باستان‌شناسی در این محدوده، از همین تپه و در سال ۱۳۹۱ آغاز شده است. جعفری با این توضیح که این تپه بقایای یک دژ متعلق به دوران پادشاهی مادها و هخامنشیان است، می‌گوید: «با وجود کاوش‌هایی که در ترکمنستان و افغانستان انجام شده است، هنوز شناخت ما از شرق ایران، اندک است. ما می‌دانیم پارت یکی از ایالات مهم دوران هخامنشی و دروازه ورود به سرزمین‌های آسیای میانه بوده است»؛ البته این تنها دژ در ریوی نیست و کاوش‌های باستان‌شناسی، بقایای تخریب‌شده از یک دژ دیگر را نیز آشکار کرده است که مربوط به دوران اشکانی و ساسانی است.
همچنین در گذشته در بخش مرکزی محوطه ریوی، بقایایی از یک تپه و ساختمانی در دل آن قرار داشته است که قسمت بسیار زیادی از آن را کوره آجرپزی تخریب کرده؛ آن‌چنان که تنها یک‌چهارم از بنای آن باقی مانده است. به‌گفته سرپرست پایگاه ملی میراث‌فرهنگی محوطه تاریخی ریوی، در سال‌های متمادی، کاوش بقایایی از یک ساختمان خشتی با ماهیت خزانه از این محل، کشف شده است. در نمای بیرونی این ساختمان، پنجره‌هایی پیکانی‌شکل وجود دارد و اتاق‌هایی به‌طور متقارن نیز در دو طرف ساختمان هستند. این باستان‌شناس با اشاره به این اتاق‌های عجیب، کاربرد ساختمان را خزانه معرفی می‌کند. معماری پیکانی پنجره‌ها نیز گویا به منظور تأمین نور بیشتر برای فضا‌های داخلی بوده است.
جعفری همچنین کاربری اتاق‌های ساختمان را انباری و نگهداری کالا‌های اساسی می‌داند که مشابه آن در محوطه‌های تاریخی دیگر ازجمله گودین‌تپه، نوشیجان‌تپه و تپه ازبکی در غرب کشور، شناسایی و معرفی شده است. متأسفانه کوره‌ها سبب تخریب بخش عظیمی از داخل این سازه شده‌اند و شانسی برای کشف جزئیات بیشتر باقی نگذاشتهاند.
او درباره دلیل خزانه خواندن این بخش توضیح می‌دهد: «در دوران ماد و هخامنشی با وجود سکه، مبادله و پرداخت حقوق با کالا‌های اساسی همچون گندم و جو انجام می‌شد. این محصولات در اندازه‌های مشخص، درون خمره‌های بزرگ و کوچک مهروموم و ذخیره میشدند تا در مواقع نیاز استفاده و مبادله شوند. بقایایی از گِل‌مهر‌هایی با نقوش هندسی، حیوانی و انسانی در اتاق‌های این ساختمان کشف شده است که ما را از خزانه بودن این بخش، مطمئن می‌سازد. به نظر می‌رسد این بنا حدود ۱۵۰۰ مترمربع زیربنا داشته و شامل اتاق‌های متعدد بوده است».
در کنار خزانه، کوره‌هایی را که درباره خسارت‌های آن‌ها سخن گفته شد، می‌شود دید. سرپرست هیئت کاوش‌های باستان‌شناسی می‌گوید: «خاک‌برداری کوره‌ها از سال ۱۳۹۷ متوقف شده است، اما طبق مصوبات متعدد اجرایی و حقوقی، مقرر کرده‌ایم دو کوره به محل دیگری منتقل شوند و یکی از کوره‌های قدیمی نیز برای ایجاد جاذبه‌های گردشگری، مرمت و بازپیرایی شود.»
همراهی مردم محلی روستای نجف و شهر آشخانه در به ثمر رسیدن اهداف این محوطه تاریخی، شایسته تحسین است. اهدای زمین برای ساخت موزه، تأمین مسیر دسترسی، رعایت ضوابط عرصه و حریم و حمایت از برنامه‌های مطالعاتی و عمرانی در محوطه تاریخی ریوی، جزو مهم‌ترین حمایت‌های مردمی است.
محوطه تاریخی ریوی، تبدیل به پایگاه ملی میراث‌فرهنگی شده و فاز اول مسیر گردش سایت در آن به بهره‌برداری رسیده است؛ البته در فاز اول، تنها ساختمان تالار ستون‌دار و خزانه در معرض بازدید گردشگران قرار گرفته است و در سال‌های آینده، بخش‌های دیگر سایت نیز به مسیر بازدید افزوده خواهد شد. با این توصیفات، آینده ریوی روشن است و امیدواریم با اعلام دقیق زمان گشایش این سایت گردشگری، درنگی ارزشمند در راه مشهد-شمال برایتان فراهم شود.