به گزارش شهرآرانیوز، محمد جواد نوائیان در پنجمین جلسه از سلسله نشست‌های هویتی روایت مشهد به بررسی تاریخچه شکل گیری بازار مشهد پرداخته و قدمت این بازار را پیش از شکل گیری شهر مشهد دانست.
وی عنوان کرد: بازار در هر شهر یکی از مهم‌ترین بخش‌هایی است که به شهر هویت می‌بخشد. در سایر شهر‌ها بازار‌ها شکل‌ها و مسیر‌ها و موقعیت‌های ویژه خود را دارند و مبدا شکل گیری محلات می‌شوند، اما در مشهد موضوع متفاوت است. در مشهد هر اتفاق در تاریخی مبتنی بر وابستگی بر فضای حرم مطهر است. هم زمین‌ها هم مدارس و ... عموما بر اساس موقعیت حرم مطهر شکل می‌گیرند؛ لذا زمانی که از موقعیت مشهد صحبت می‌کنیم به بحث مرتبط با فضا و جغرافیای حرم مطهر ورود می‌کنیم.
این تاریخ پژوه گفت: پیش از شکل گیری حرم مطهر در مکان فعلی و پیش از شهادت، جاده‌ای در کنار قصر حمید بن قطبه داریم که سناباد را به نوغان مرتبط می‌کند؛ جاده‌ای که از سناباد به نوغان مرتبط می‌شد. این جاده، جاده راهبردی است که در اطراف ان مراکز اقتصادی ایجاد شده بود. در آن محل بساط می‌شد و حجره‌هایی وجود داشت که برخی محصولات تولیدی، چون ظروف سنگی و فیروزه را در این دو محل می‌فروختند. چون معمولا کاروان‌ها برای اتراق در فضای خارج از شهر راحت‌تر بودند، این مکان‌ها رونق گرفته و نهایتا هسته اولیه بازار مشهد شکل گرفت و بنابراین اگر بگوییم بازار شهر مشهد قدمت بیشتری از مشهد دارد، گزاف نیست.
نوائیان ادامه داد: با تاسیس شهر مشهد در قالب یک زیارتگاه تراکم افراد در حال عبور و مرور زیاد شد. هسته‌های اولیه بعد از شهادت نیز این چنین گذارده شد. بنیان حرم امام رضا (ع) در سال ۲۰۳ ق شکل گرفت و به تدریج با عبور کاروان‌های تجاری بازار‌ها در اطراف حرم مطهر از سرشور تا طبرسی کنونی شکل گرفت. بافت یکپارچه‌ای در اطراف حرم مطهر وجود داشت که بازار از قلب آن عبور می‌کرد. مرکز بازار در کنار حرم مطهر بوده و گزارش‌هایی از ابن بطوطه از این محل وجود دارد.
وی تاکید کرد: این بازار در طول تاریخ چهار شکاف سنگین دارد و به همین خاطر در زمان ما اثری از این بازار باقی نیست و اگر بحث رفت و امد زوار‌ها نبود هیچ نشانه‌ای از این بازار باقی نمی‌ماند.
نوائیان اضافه کرد: اولین شکاف در سال ۱۳۱۰ ق اتفاق افتاد. شاه عباس اول پس از برقراری امنیت، طرح توسعه شهر مشهد را به شکل خاص ارائه می‌دهد. شاه عباس به دنبال یک تحول بزرگ در مشهد است. در ابتدا خیابان مشهد را به طول ۳ کیلومتر می‌سازد و برای نظم در بافت حرم مطهر صحن عتیق را گسترش می‌دهد. این صحن در دوره امیر علی شیر نوایی ایجاد شد، اما در ان زمان اسیبی به بازار نزد. اطراف این فضا مملو از مدارس علمیه اهل سنت بود. شاه عباس تمام این مدارس در قسمت شمالی را تخریب می‌کند و صحن را می‌سازد. این اقدام اولین شکاف را ایجاد می‌کند.
وی بیان کرد: این صحن در مسیر بازار مشهد را منقطع می‌کند و تبدیل به دو بخش شمالی و جنوبی می‌شود. از انجا که رونق تجاری در بخش جنوبی بیشتر است بازار در بخش جنوبی خود رشد بیشتری دارد و تیمچه و کاروانسرا‌های پررونق تری ساخته می‌شود. این فضا در حال حاضر درحدود سرشور فعلی تا بازار زنجیر و در انتها به صحن عتیق می‌رسد. ادامه بازار در حاشیه خیابان طبرسی رفته و به قبرستان قتلگاه می‌رسید و در این بخش از رونق می‌افتاد. این اولین شکاف است در دوره صفویه است.
نوائیان با تاکید بر اینکه یک اصل وجود دارد و برخی تغییرات اجتناب ناپذیرند گفت: زمانی که صحن کهنه ساخته می‌شود با وجود شکاف بازار پیوستگی بازار با حرم مطهر را از میان نمیرود. معمار‌ها باید پیوستگی بین بافت‌های حرم مطهر با بقیه را حفظ کنند.
وی ادامه داد: این وضعیت به جز تغییرات کمی اطراف آن تا حدود سال ۱۳۰۸ باقی بود. با افزایش حجم زوار نیاز می‌شود تا محیط‌های بیشتری شکل بگیرد. تقریبا بعد از دوره صفویه گذر‌های فرعی بازار مشهد شکل میگیرد. بعضی از این گذر‌ها تیمچه بوده و بعد‌ها تبدیل به بازار می‌شود و سرا‌ها و تیمچه‌های جدید شکل میگیرد. سرا و تیمچه‌ها مرکز کلی فروشی و گا‌ها تولیدی و تامین مایحتاج بازار بود. تفاوت سرا و تیمچه در شکل و ساخت حیاطشان بود. تیمچه‌ها مسقف بودند، ولی سرا‌ها نیاز نبود مسقف باشند و اصنافی که نیاز به سقف داشتند در تیمچه مستقر می‌شدند.
نوائیان اظهار کرد: در سال ۱۳۰۸ و در زمان تولیت محمد، ولی اسدی با تغییر ساختار‌های زیر ساختی اداری، احداث مدارس و. بافت شهری مشهد را متحول می‌شود. یکی از اقدامات ناگزیر دوران که توسط وی انجام شد احداث میدان در اطراف حرم مطهر بود، که بالا خیابان و پایین خیابان را از دوضلع شمالی و جنوبی به هم وصل کرد. در این دوره وسایل نقلیه تغییر کرده بود و نیاز بود مسیر‌های تردد جدید ایجاد شود. اسدی اول فلکه جنوبی و بعد فلکه شمالی را ساخت و این دو علاوه بر تغییر بسایر مثبتی که در تردد مشهد داشتند، یک شکاف دیگر در بازار مشهد ایجاد کردند. بازار بعد از این به ۴ قسمت تبدیل شد. به اعتقاد من ساخته شدن فلکه اولین ضربه کاری به بافت اطراف حرم مطهر را وارد کرد. بافت تغییر کرد و ساختمان‌های چند طبقه شروع به ساخته شدن کردند.
وی ادامه داد: تبعا قسمتی که در داخل محدوده فلکه ماند کیفیت خود را از نظر معماری و کاربرد حفظ کرد، اما قسمت‌های بیرون تغییر کرد. قسمت شمالی تقریبا از دور خارج شد. همچنین در زمان اسدی برخی اقدامات تمرکز بازار را عوض کرد.
نوائیان عنوان کرد: این تاریخ پژوه بیان کرد: بازار مشهد تا سال ۱۳۵۲ به همین شکل باقی ماند. یعنی مسیر از بازار تا حرم بازار زنجیر و سنگ تراشان و سرشور باقی می‌ماند تا اینکه در ۱ سفند ۱۳۵۳ طرح معروف اطراف حرم مطهر توسط ولیان انجام می‌شود. ۶ هزار خانوار در این محل ارتزاق می‌کردند. ولیان ظاهرا به شرط اجرای همین طرح وارد مشهد شد. وی با تخریب بازار زنجیر کارش را اغاز می‌کند. تخریب بزرگ و سنگین‌ترین ضربه به بازر مشهد اتفاق میافتد. تمام فضای اطراف مشهد به جز چند مدرسه تخریب و به جای ان گل کاری شد. تمام بازار مشهد بین فلکه جنوبی و شمالی از میان رفت. از نظر جامعه شناسی تاریخی این تخریب یکی از دلائل اوج گیری انقلاب در مشهد است.
وی افزود: سقف خرید مغازه‌های بازار ۴۰۰ هزار تومان بود و کف خرید مغازه در بازار رضا در دو سال بعد ۶۰۰ هزار تومان بود که هرچند البته بعد‌ها کم شد، اما این اختلاف مبالغ شوک بدی به بازار زد. از سوی دیگر ولیان اخلاق و مراعات خوبی نداشت و رفتارهایش منجر به ازردگی خادمان حرم مطهر بوده است. بیش از ۲ هزار حجره در ان زمان تخریب شد و ۳۲۰ بنای تاریخی از میان رفت و سرا‌های بزرگی، چون وزیر نظام از دوران قاجار تخریب شد. فقط چند مدرسه دوام اورد. تمام مسیر‌های پر از مغازه تخریب شد.
نوائیان اضافه کرد: میراث ولیان در دوره بعدی باعث ایجاد فضا‌های جدیدی، چون صحن جمهوری اسلامی کنونی است که در ان محل احداث شد. در سال ۱۳۶۹ به بعد طرح گسترش اماکن متبرکه اجرا شد و طرح‌های جدید، چون صحن جامع و صحن هدایت و... احداث شد با اجرای این طرح‌ها حرم به بازرچه حاج اقا جان رسید.
سخن آخر آنکه از بازار مشهد در طول تاریخ فقط و فقط یک تیکه بنا از بازار فرش باقی مانده است. به این ترتیب بازار قدیم مشهد به طور کامل از بین رفت و ان چه در حال حاضر وجود دارد، فضای حسی و نوستالژیک است و بافت تپنده مشهد به جا‌های دیگر منتقل شد و هویت اصلی بازار مشهد رنگ باخت.