سکینه تاجی | شهرآرانیوز؛ تصویری که این روز‌ها رسانه‌ها از زنان و مادران موفق می‌سازند و منتشر می‌کنند تصویر زنانی است فرهیخته و در حال تحصیل که هم زمان در نقش مادری نیز به خوبی عمل می‌کنند. در چند سال اخیر و باتوجه به بحث فرزندآوری و سیاست‌های تشویقی آن، نمونه‌هایی از زنان موفق معرفی می‌شوند که در مسیر کسب علم و آگاهی قدم بر می‌دارند، به عنوان کنشگر، فعالان امور فرهنگی و اجتماعی اند و در کنار همه این‌ها مادر چند فرزند نیز هستند؛ مادران جویای علمی که به عنوان الگوی زن مسلمان آگاه از آن‌ها تجلیل می‌شود.
اما از چالش‌های مادری در زمانه دانشجویی و از فرازو نشیب‌هایی که در راه تحصیل دارند و حمایت‌هایی که قول آن‌ها در قوانین و مقررات داده می‌شود -اما به شایستگی اجرا نمی‌شوند- کمتر سخن می‌رود. در این گزارش پای صحبت چند مادر دانشجو از دانشگاه‌های مختلف مشهد نشسته ایم تا مشکلاتشان را از زبان خودشان بشنویم.
خانم ضابط دانشجوی مقطع کارشناسی دانشگاه علوم قرآنی مشهد در رشته علوم قرآن و حدیث است. او مادر دو فرزند ۹ و ۷ ساله و اکنون در ماه آخر بارداری فرزند سومش است. خانم ضابط همچنان حضوری به دانشگاه می‌رود. او خود از افرادی است که در دانشگاه پیگیر اجرا شدن ابلاغیه وزارت علوم برای برگزاری غیرحضوری کلاس‌ها برای مادران بوده است.
بخش نامه‌ای با موضوع ﻣﻮارد ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﻣﺼﻮﺑﺎت ﻣﻌﺎوﻧﺖ آﻣﻮزﺷـﯽ وزارت ﻋﻠﻮم در راﺳﺘﺎی اﺟﺮای ﻗﺎﻧﻮن ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﺧﺎﻧﻮاده و ﺟﻮاﻧﯽ ﺟﻤﻌﯿت که در آن امکان آموزش غیرحضوری برای دانشجویان مادر پیش بینی شده است و بر اساس آن، دانشگاه‌ها باید با تقاضای دانشجویان مادر باردار یا دارای فرزند زیر سه سال برای آموزش مجازی یا غیرحضوری برای گذراندن واحد‌های دروس نظری دوره تحصیل موافقت کنند؛ «در دانشگاه ما کلاس‌ها هنوز به شکل مجازی برگزار نمی‌شوند، اما قرار است غیبت‌های بیش از حد مجاز دانشجویان مادر لحاظ نشود. برای امتحانات هم موافقت شده است تا درصورت هم زمانی با وقت زایمان و دوران نقاهت بعد از آن، فرصت امتحان دوباره را داشته باشم.»
از مهدکودک یا وجود فضایی برای نگهداری کودکان در دانشگاه می‌پرسم. خانم ضابط جزو جمعی بوده که در سال گذشته با پیگیری‌های مستمر و با اصرار فراوان توانسته است یک اتاق، تحت عنوان اتاق مادر و کودک از دانشگاه بگیرد و با هماهنگی مربی و پرستار به شکلی مستقل و خودگردان آن را برای مادرانی که مجبورند با کودکان خود به دانشگاه بیایند، آماده کند؛ «اولین قدم این است که مادر بتواند با کودک به دانشگاه بیاید و حداقل برای چند ساعت دغدغه مراقبت از او را نداشته باشد؛ به قول معروف راه مهدکودک و دانشگاه یکی باشد. در قدم بعد روحیه پذیرش یک مادر دانشجو باید در بین اساتید و دیگر دانشجویان پرورش یابد. سخت گیری‌های بیش از حد و حس درک نشدن برای مادران در حین تحصیل بار اضافه‌ای است بر دوش آن ها.»
فریبا صادق دانشجویی مشهدی است که در رشته علوم ارتباطات در مقطع ارشد دانشگاه آزاد اسلامی مشغول تحصیل است. او مادر دو فرزند و شاغل است و برای ما از مشقت مدیریت هم زمان نقش‌هایی که مادران دانشجو و شاغل دارند این طور می‌گوید: «همیشه نگاه دیگران به فعالیت زن نگاه خاصی است.
مثبت یا منفی بودنش فرقی نمی‌کند، اما همین که قید زن بودن می‌آید، آن مسئله از معمولی بودن خارج می‌شود، درحالی که برای مردان این قبیل مسائل اصلا مطرح نیست؛ مثلا در دانشگاه بعضی اساتید واقعا هوای مادران دانشجو را دارند؛ می‌گویند از اول ترم بگویید تا شرایط شما را بدانیم و با هم کنار بیاییم، اما برخی اساتید هم اتفاقا بعد از آنکه کمی از مشکلات را می‌فهمند، با دانشجو رفتار بدتری دارند.»
خانم صادق نبود قوانین را دلیل این چنین رفتار‌هایی بیان می‌کند و ادامه می‌دهد: «چون قوانین مصوب و معینی در این زمینه نیست، سلیقه فردی و اغراض شخصی وارد می‌شوند؛ هرچند که در بسیاری موارد، از جمله در بحث اشتغال زنان قوانینی داریم که هیچ نهاد و سازمانی، چه دولتی و چه غیردولتی، زیر بار اجرایی کردن آن نمی‌روند؛ برای مثال تسهیلات کاری مربوط به زمان بارداری، زایمان و شیردهی برای زنان شاغل وجود دارد، اما به دلیل نگاه سود و زیانی به این قضیه، معمولا مدیران در مجموعه خود زیر بار اجرا کردن آن نمی‌روند؛ مثلا مرخصی زایمان، زمان شیر، تخفیف ساعت‌های شیفت و...؛ در این زمینه هم سلیقه مدیران دخیل است.
اگر کارمندان خانم برای گرفتن حق وحقوق خود کمی تلاش کنند، اولین گزینه‌ای که رو می‌آید، این است که اصلا چرا باید نیروی خانم گرفت. می‌گویند کار را به کارمند مرد می‌سپاریم که این دغدغه‌ها را هم نداشته باشیم. تا وقتی فرهنگ مردسالارانه باشد، حتی وجود قانون هم مشکلی را حل نمی‌کند. قانونی که مردان بدون فهم اساسی مشکلات زنان تصویب می‌کنند، مخصوصا در بحث تحصیل و اشتغال زنان، ضمانت اجرایی ندارد. خود من که در زمان اشتغال مادر شدم، به دنبال استفاده از هیچ یک از قوانین حمایتی نرفتم؛ چون ترسیدم.»
خانم غفاری دانشجوی دانشگاه شهید مطهری در رشته روان شناسی و مشاوره است. او مادر دو فرزند است و فرزند دوم خود را سال گذشته در ترم هفتم کارشناسی به دنیا آورده است. خانم غفاری معتقد است بهترین حمایتی که دانشگاه شهید مطهری از مادران دانشجو می‌کند این است که در دوران بارداری و تا سه سالگی کودک، امکان تحصیل غیرحضوری برایشان فراهم شده است.
همچنین این قانون که دانشگاه‌ها باید با تقاضای کتبی دانشجویان مادر باردار برای مرخصی یک نیم سال تحصیلی قبل از زایمان، بدون احتساب در سنوات تحصیلی و تقاضای مرخصی دانشجویان مادر دارای فرزند زیر دو سال، حداکثر تا چهار نیم سال تحصیلی، بدون احتساب در سنوات تحصیلی، موافقت کند، خیلی شرایط را برای مادران بهتر کرده است و آن‌ها بدون دغدغه سنواتی شدن می‌توانند به تحصیل ادامه دهند. تا اینجای کار دانشگاه مطهری نقش حمایتی بیشتری در ارتباط با دانشجویان مادر خود داشته است.
از خانم غفاری درباره وجود مهدکودک و شرایط نگهداری کودکان در دانشگاه می‌پرسم. در پاسخ می‌گوید که دانشگاه شهید مطهری تا سال ۹۸ مهدکودکی مختص دانشجویان داشت، اما بعد از شیوع کرونا و غیر حضوری شدن دانشگاه و برچیده شدن مهدکودک ها، حالا هر سال با شروع هر ترم، دانشگاه نظر سنجی می‌کند و از دانشجویان می‌پرسد که چند نفر متقاضی تشکیل مهدکودک هستند و، چون اغلب مادران از خدمات غیرحضوری استفاده می‌کنند، مهدکودک به حد نصابِ تشکیل نمی‌رسد و عملا احساس نیاز نمی‌شود.
خانم باوندی دانشجوی دانشگاه پیام نور است. او به تازگی مادر شده و غیرحضوری بودن دانشگاه پیام نور مناسب شرایط اوست، اما الزام برای حضور در کلاس واحد‌های عملی، ازآن جهت که در اصل دانشجوی مرکز فریمان است، برایش با سختی همراه است.
می‌پرسم چرا از شرایط مهمانی در مرکز مشهد استفاده نمی‌کنید که در پاسخ به هزینه مهمان شدن، علاوه بر دیگر هزینه‌های ترم اشاره می‌کند. از خانم باوندی می‌پرسم: دوست دارید به دلیل مادر بودن چه حمایتی از سمت دانشگاه دریافت کنید. او می‌گوید: «به علت سراسری بودن سیستم دانشگاه پیام نور، ما برای امتحانات فقط یک فرصت داریم و درصورتی که امتحانی را به هر دلیلی از دست بدهیم، هیچ امکانی برای امتحان مجدد وجود ندارد. دست اساتید هم برای تغییر تاریخ امتحان یا دیگر مسائل بسته است. این مشکلات معمولا در دانشگاه‌های دولتی کمتر است و استاد برای همکاری با دانشجو آزادی عمل بیشتری دارد.
من، اما در این دانشگاه همکاری شایسته‌ای با مادران ندیدم و باید خیلی اصرار کرد و توضیح داد تا اندکی با شرایط مادر راه بیایند. اگر فرصت امتحان مجدد برای مادران دانشجو فراهم شود، خیلی به ما کمک خواهد شد. به هرحال مادران با اتفاقات پیش بینی نشده بیشتری روبه رو هستند و ازدست دادن حتی یک امتحان در طول ترم، عملا ازدست دادن کل زحمات ترم است.
خانم خوش بین دانشجوی دکتری دانشگاه فردوسی است که با دو فرزند خردسال مشغول به تحصیل است. اولین چیزی که خانم خوش بین درباره حمایت دانشگاه از مادران دانشجو می‌گوید، پیامک‌هایی است که دریافت کرده اند؛ «در این یک سال چندین پیامک برای حضور در اردو‌های خانوادگی دریافت کرده ام. همه می‌دانند که یک مادر دانشجو با دو فرزند معمولا زمان فراغتی برای رفتن به اردو ندارد و عجیب‌ترین خدمت دانشگاه راه انداختن همین اردوهاست.» باتوجه به اطلاعاتی که در گذشته داشتیم، مهدکودک این دانشگاه صرفا مخصوص فرزندان اساتید و کارکنان است.
از خانم خوش بین می‌پرسم که آیا شرایط مهدکودک تغییر کرده است. می‌گوید: «تا قبل ازاین اولویت ثبت نام در مهدکودک دانشگاه با مادران شاغل بوده است؛ البته امسال برای دانشجویان نیز ظرفیت‌هایی در نظر گرفته اند، اما همچنان به شکل روزانه یا ساعتی پذیرش ندارند. درصورت ثبت نام، کودک باید به شکل منظم و ثابت هرروز در مهدکودک حضور یابد که این مسئله باتوجه به دوری راه، از نظر اقتصادی بصرفه نیست و همچنین به دلیل شهرستانی بودن برخی مادران، این امکان وجود ندارد. علاوه براین، این مهدکودک‌ها در بحث هزینه‌ها و شرایط دیگر، فرق چندانی با دیگر مهد‌ها ندارند.
او به حمایت خانواده خود اشاره ویژه‌ای دارد و تأکید می‌کند که اگر مادرش نبود، امکان ادامه تحصیل نداشت؛ «اکنون تحصیل زنان درگرو حمایت خانواده و اطرافیان است که البته این نعمت برای همه فراهم نیست و در حداقلی‌ترین حالت ممکن اگر مادر محصل، کسی را برای مراقبت از کودکان نداشته باشد، عملا باید تحصیل را (که یک حق بدیهی و اولیه است) ببوسد و کنار بگذارد.» باوجود همه تأکیداتی که بر بحث حضور و فعالیت زن در اجتماع می‌شود، ابتدایی‌ترین مسئله در این راه که همان نگهداری از کودک برای چند ساعت در هفته است، همچنان بدون راه حل رها شده است.
از همکاری اساتید و کادر آموزشی دانشگاه می‌پرسم. خانم خوش بین توضیح می‌دهد: «نگاه اساتید در دوره دکتری فرق می‌کند. فرض آن‌ها این است که دانشجو در دوران کارشناسی و ارشد همه چالش‌های تحصیل و مشقت‌های درس خواندن را درک کرده و با یک آمادگی کامل از این مسائل پا به مرحله دکتری گذاشته است و اگر با داشتن فرزند توانایی انجام امور درسی را ندارد، واقعا یک مشکل شخصی است و ربطی به بقیه ندارد. من هم باید پابه پای هم کلاسی هایم پیش بروم و هیچ عذری برای هیچ کوتاهی‌ای پذیرفته نیست.»
در جمع بندی سخنان این مادران باید گفت چنانچه سیاست‌های کلی نظام چنین است که از مادران انتظار می‌رود هم در میدان علم و عمل، هم در مسئله فرزندپروری موفق عمل کنند، باید حمایت‌های جدی تری صورت بگیرد و با تصویب قوانین حمایتی بیشتر و نظارت بر حسن اجرای آن ها، به شعار‌های مطرح شده در بحث تکریم زن و بزرگداشت مادران جامه عمل پوشانده شود. اینکه مادران بسیاری در نیمه راه تحصیل و در مواجهه با چالش‌های گوناگون توان خود را برای حل مشکلات از دست می‌دهند و قید تحصیل را می‌زنند، نشان از ضعف سیاست‌های حمایتگرانه است.
تحصیل زنان خصوصا در مقاطع عالی‌تر امر چندان پذیرفته‌ای نیست و به گفته بسیاری از آن ها، ترجیح می‌دهند که پس از اتمام تحصیل در دوره کارشناسی، وارد بازار کار شوند و با اشتغال، باری از دوش خانواده که زیر فشار‌های اقتصادی خم شده است، بردارند تا اینکه هزینه‌های تحصیل و چالش‌های متعدد آن را به خانواده تحمیل کنند. مادر شاغل با اختصاص قسمتی از درآمد خود، می‌تواند هزینه نگهداری کودک را فراهم کند، اما مادر دانشجو در ابتدای راه تحصیل با سؤال «کودکم را چه کنم؟» مواجه است.
صندوق رفاه دانشجویان، در قسمت وام‌های ضروری گزینه‌ای با عنوان تولد فرزند دارد که پس از زایمان و با ارائه مدارک بیمارستان می‌توان این وام را دریافت کرد.
-نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها درراستای جوانی جمعیت و فرزندآوری به مادران دانشجوی باردار یا بچه دار متولد سال ۱۴۰۱ به بعد هدیه می‌دهد. این هدایا شامل کارت هدیه یک میلیون تومانی به مادر، تسهیلات پانزدهمیلیون تومانی، سپرده دومیلیون تومانی برای کودک (اهدای دفترچه حساب به نام فرزند متولد ۱۴۰۱ با سود ۱۸ درصد و قابل برداشت در هجده سالگی و با امکان افزایش موجودی از طرف والدین) است و بسته «لبخند مادری» حاوی چهل قلم وسیله موردنیاز نوزادان تا دوسالگی، به زوج دانشجوی دارای فرزند متولد ۱۴۰۱ که از لحاظ مالی و مادی بضاعت کمی دارند، تعلق می‌گیرد.
-دانشگاه‌ها مکلف شده اند با تقاضای دانشجویان مادر باردار یا دارای فرزند زیر دو سال برای مهمان شدن (حداکثر چهار نیم سال تحصیلی به مؤسسه آموزش عالی هم سطح یا پایین‌تر مورد تقاضا) موافقت کنند.
-امکان آموزش غیرحضوری برای دانشجویان مادر پیش بینی شده است و بر اساس آن، دانشگاه مکلف شده است با تقاضای دانشجویان مادر باردار یا دارای فرزند زیر سه سال، جهت آموزش مجازی یا غیرحضوری برای گذراندن واحد‌های دروس نظری دوره تحصیل موافقت کند.
-همچنین طبق مصوبه کمیسیون مقررات و آیین نامه‌های آموزشی و تحول در آموزش عالی، دانشگاه موظف است برای بهره مندی از آموزش حضوری برای مادران باردار یا دارای فرزند زیر سه سال، شرایطی را فراهم کند تا سقف غیبت مجاز ۳/۱۶ موضوع ماده ۶ آیین نامه مدیریت دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی برای آن‌ها در نظر گرفته نشود و با آن‌ها مساعدت بیشتری شود.