آمنه مستقیمی | شهرآرانیوز؛ وقتی از وظایف و تکالیف دینی صحبت می‌شود، معمولا ذهنمان سمت نماز و روزه و قرآن خواندن می‌رود، درحالی‌که این وظایف دامنه‌ای گسترده دارد و فقط به حقوق الهی محدود نمی‌شود و خدایی که نماز را به‌عنوان راه صحبت با خود طراحی کرده، طبیعت و محیط‌زیست را هم آیه و نشانه خود معرفی و بر حفظ آن تأکید کرده است، از این‌رو در آموزه‌های دینی، قوانینی برای ارتباط با محیط‌زیست بیان شده است که در گفتگو با حجت‌الاسلام‌والمسلمین ابراهیم بهاری، کارشناس مذهبی، بخشی از آن‌ها را مرور کرده‌ایم.
از آنچه در ابعاد مختلف فقهی و روایی و در سیره اهل‌بیت (ع) به دست ما رسیده است، می‌توان دریافت که این آموزه‌ها، به همه مسائل زندگی انسان توجه کرده اند و نکات مهمی در همه امور از آن‌ها وجود دارد؛ شاید سؤال شود که آیا در روایات و آموزه‌های دینی، درباره گل و گیاه و فضای سبز و کشاورزی و درخت و مسائل مربوط‌به محیط‌زیست و زندگی و حقوقی که محیط بر گردن انسان دارد، نیز مطالبی وجود دارد یا خیر؟
در پاسخ باید بگوییم بیش از ۷۲هزار روایت درباره گل و گیاه و درخت و کشاورزی و امثال آن در دست است که ۷ هزار از این احادیث، درباره حقوقی است که انسان در مقابل محیط‌زیست برعهده دارد. شخصی از پیامبر (ص) پرسید: «یا رسول‌ا...! اگر به اندازه‌ای فرصت داشته باشید که دو رکعت نماز بخوانید یا یک درخت بکارید و از دنیا بروید، چه می‌کنید؟» حضرت رسول (ص) فرمودند: «قطعا درخت می‌کارم».
امام‌سجاد (ع) در رساله حقوق خود، حقوق مختلف را به چهار قسمت حق‌ا...، حق‌ا‌لناس، حق‌النفس و حق‌المحیط تقسیم کرده‌اند و این یعنی محیط‌زیست و زندگی نیز بر گردن ما حقی دارند و اگر رفتار انسانی سبب تضییع حق آن‌ها شود، روز قیامت پاسخگو و مسئول است؛ اینکه به‌دلیل صنعتی شدن زندگی بشر، برخی حقوق طبیعت زیرپا گذاشته می‌شود، بدان معنا نیست که مسئولیت ما رفع شده است. اینکه در همه مشکلات، انگشت اتهام را به‌سمت نهاد‌ها و مسئولان بگیریم، درست نیست. برپایه آموزه‌های دینی، همه ما مسئول هستیم. امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: «همه شما رعیت و همه مسئول هستید؛ یعنی از شما سؤال می‌شود».
این مسئول بودن یعنی همان‌طور که هریک از ما در ادای حقوق دینی مثل نماز و روزه شخصا وظیفه داریم و نمی‌شود آن را به گردن دیگری بیندازیم، در رفتار با طبیعت هم هریک از ما شخصا وظیفه داریم؛ مثل اینکه در مصرف آب اسراف نکنیم، به فضای سبز به‌ویژه درختان صدمه نزنیم، اگر برای تفریح و سفر به دامان طبیعت می‌رویم، آن را آلوده یا تخریب نکنیم و حالا که رشد فناوری به کمک ما آمده است، مراقب استفاده از کاغذ باشیم و تا جای ممکن از مصرف آن بپرهیزیم و یادمان باشد که کاغذ، زباله نیست و این‌طور نباشد که بگوییم این‌ها وظایف مسئولان است و به ما ربطی ندارد، بلکه همه ما موظفیم.
امام‌صادق (ع) می‌فرمایند: «زندگی جز با سه چیز خوش نمی‌شود؛ هوای پاک، آب فراوان و گوارا و زمین نرم و سست (آماده زراعت)» (تحف‌العقول، ص۳۲۰). از این قسم روایات فراوان است؛ این یعنی این سه، موجب حیات انسان هستند که اگر نباشند، حیات او به خطر می‌افتد. به تعبیر دیگر، امام‌صادق (ع) حیات و بقای بشر را مبتنی‌بر این سه امر می‌دانند.
رئیس مکتب تشیع همچنین می‌فرمایند: «هرگز درختان را قطع نکنید که خداوند، عذاب شدیدى را بر شما فرود مى‌آورد». شاید زمان بیان این سخن، مردم معنای بلای الهی را به‌درستی درک نمی‌کردند، اما امروز ما که می‌دانیم درختان چه تأثیری بر پالایش هوا، بازدارندگی از سیلاب و سرسبزی و نشاط محیط می‌گذارند، خوب درک می‌کنیم که قطع آن‌ها برای تولید کاغذ یا دیگر امور؛ چه مشکلاتی را برای ما بوجود می‌آورد؛ مثل آلودگی هوا که این روز‌ها امور خیلی از سازمان‌ها به‌ویژه آموزش‌وپرورش را دچار مشکل کرده است.
انسان به عنوان خلیفه‌ا... در برابر نعمت‌های الهی مسئول است. امروز شاهدیم همین هوا که بدون آن ثانیه‌ای نمی‌توان زندگی کرد، با رفتار‌های اشتباه ما به‌شدت آلوده شده است؛ البته برخی مسائل اجتماعی، جهانی است و فقط مربوط به ایران نمی‌شود و از مرز‌های ملی فراتر می‌رود؛ مثل تولید گاز‌های گلخانه‌ای. چند روز قبل، ناسا تصویری از شبه قاره‌هند را نمایش می‌داد که گویی حجابی از دودوغبار، آن را پوشانده بود.
وقتی نمی‌خواهیم از آلودگی هوا صدمه ببینیم، باید همه به‌نوبه خود به وظایفمان عمل کنیم؛ برای مثال در موضوع آلودگی هوا، یک مسئول می‌تواند با یک تصمیم و ابلاغ صحیح، به کاهش و رفع آن کمک کند و یک شهروند با استفاده نکردن از وسیله نقلیه شخصی. ما در عرصه حفظ محیط‌زیست و کاهش مشکلات آن، نیازمند مسئولیت‌پذیری فردفرد انسان‌ها هستیم، نه مسئولیت‌گریزی و انتظار داشتن از دیگران.
در روایتی از امام‌صادق (ع) توصیه شده است که آب را آلوده نکنید و همچنین حضرت، قطع درختان میوه را سبب نزول عذاب الهی بیان کرده‌اند. از ایشان در روایت دیگری آمده است: «کمترین اندازه اسراف، عبارت است از دور ریختن آب باقى‌مانده در ظرف، بخشیدن لباسى که براى پوشش، موردنیاز است و به دور انداختن هسته میوه». حالا ما چه می‌کنیم؟ چقدر در حفظ آب مراقبیم؟ آیا عادت داریم آب حاصل از شست‌وشوی سبزی را پای درختان و گیاهان بریزیم تا اسراف نشود؟ چقدر مراقب هستیم که آب هدر نرود؟
باید روایات را به‌روز ترجمه و تبیین کرد. بی‌شک در زمان اهل‌بیت (ع)، فناوری‌ها و رشد صنعت، مثل آنچه امروز درحال وقوع است، نبوده است، اما این بدان معنا نیست که معصومان (ع) آینده‌نگری نمی‌کردند؛ چنان‌که با روزآمدسازی آموزه‌های روایی، می‌بینیم که رعایت حق محیط‌زیست، اصلی اساسی است و نباید به بهانه رشد و توسعه شهری و صنعت، به محیط‌زیست آسیب‌های جبران‌ناپذیر وارد کنیم.
خیلی از مشکلات امروز محیط‌زیست مثل آلودگی هوا، کاهش بارش و کم شدن ذخایر آبی، افزایش دمای هوا و امثال آن، ناشی از ترک فعل‌ها و ترک حقوقی است که بر گردن داریم و بر اثر همین ترک‌فعل‌ها، دچار مشکل می‌شویم، درحالی‌که در شرع مقدس باید حق را رعایت کرد، حتی اگر حق مورچه‌ای باشد. نقل است سلیمان نبی (ع) که به اذن خدا امکان تکلم با حیوانات را داشت، وقتی در میانه کویر متوجه وحشت مورچه‌ها شد، به لشکر خود دستور داد توقف کنند تا مبادا حق آن‌ها ضایع شود. قرآن کریم با بیان این قصه‌ها می‌خواهد رعایت کردن حقوق دیگران اعم از انسان‌ها و طبیعت را به ما آموزش دهد.
از مجموع ۸۵میلیون جمعیت، ما تک‌به‌تک مسئول هستیم و باید حقوق محیط‌زیست را رعایت کنیم و تا جایی هم که می‌شود، از مسئولان بپرسیم و درعین این سؤال، باید اهل رعایت هم باشیم؛ وگرنه به فرموده قرآن کریم، در دنیا و آخرت مؤاخذه می‌شویم.
انسانی که خدا او را خلیفه خود در زمین برگزیده است، باید حواسش به طبیعت و محیط‌زیستش هم باشد؛ برای مثال در مسئله آلودگی هوا، باید خود اهل زمین هوا را تمیز و تصفیه کنند؛ وگرنه آلودگی‌های تولیدشده که اجازه خروج از لایه ازن را ندارند، حیات ما را به خطر می‌اندازند.
پس باید خودمان مراقب هوا باشیم؛ هرچند مسئولان هم در این‌باره وظیفه دارند؛ البته مشکل ما فقط آلودگی هوای زمستان نیست، بلکه در تابستان هم با پدیده گردوغبار مواجهیم. زمستان ضعیف، تابستان پربلا را به‌دنبال دارد؛ اینکه در پاییز و زمستان، برف و باران نداریم، در تابستان با بی‌آبی مواجه می‌شویم و همین بی‌آبی به از بین رفتن مراتع و دام و طیور، می‌انجامد و حتی آب نوشیدنی کم می‌شود.
زندگی صنعتی، بلای بزرگی بر سر ما آورده است. بخاری روشن است و پنجره را باز می‌گذاریم. استفاده مخفیانه از مازوت و آلوده کردن هوا و... درکنار هم پازل بسیار پیچیده‌ای است. هوا و آب و خاک به اندازه کره زمین گسترده است و همه اعم از مردم و دولت‌ها باید مسئولیت خود را انجام دهند؛ وگرنه همه آسیب می‌بینند؛ مثل اینکه در رانندگی برای حفظ جان و مالمان، اهل رعایت هستیم و نمی‌گوییم صرفا راهنمایی‌ورانندگی و دیگران باید رعایت کنند. این همان معنای کلام امیرالمؤمنین (ع) است که فرمودند: «همه شما رعیت هستید و همه سؤال می‌شوید».
خوب است دولت را ر‌ها کنیم؛ شاید دولت در این بار مسئولیتی توان نداشته باشد. مردم دلایل آلودگی را می‌بینند و می‌شناسند؛ مثل خودرو‌هایی که باعث آلودگی می‌شوند یا مازوت‌هایی که سوزانده می‌شود. خوب است خود ما وارد فضای تذکر و پیگیری برای رفع مشکل آلودگی هوا شویم.
بار مسئولیت، بسیار سنگین است و شرع مقدس همان‌طور که درباره مسائل مختلف امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر را واجب کرده است، بر حفظ و نگهداری محیط‌زیست هم تأکید می‌کند و با ورود و احساس مسئولیت مردم، دولت‌ها هم منضبط‌تر و پاسخگوتر می‌شوند. حفظ جان انسان از همه مسائل مهم‌تر است، حتی شکستن نماز و تقیه برای حفظ جان، جایز است، پس چرا از طبیعت که بستر بقا و ادامه حیات ماست، حفاظت نکنیم؟ به‌ویژه که دین و آموزه‌هایش، در این‌باره دست ما را باز و پر گذاشته است تا بدانیم با هریک از عناصر محیط طبیعی، چطور برخورد کنیم تا بهره‌ای را که باید، از آن‌ها ببریم و درعین‌حال از تخریب و صدمه‌شان جلوگیری کنیم.