خادم - شهرآرانیوز انقلاب ایران بسیاری از نظریه پردازان را غافلگیر کرد. غافلگیر از این جهت که دست کم انتظار نداشتند در آن موقع رخ دهد. سازمان سیا در آبان ۵۷ پیش بینی کرده بود که دست کم تا یک سال آینده خطری شاه و حکومتش را تهدید نمی‌کند. پیش بینی اداره اطلاعات وزارت دفاع آمریکا هم این گونه بود: «انتظار می‌رود شاه تا ۱۰ سال آینده همچنان در قدرت باقی بماند.»، اما غافلگیری را یکی از ویژگی‌های انقلاب‌ها دانسته اند.
البته نشانه‌ها بسیار است، ابر‌های تیره در افق پیداست، اما توفانی که تمام ساختار‌ها و نظم‌ها را زیر و رو می‌کند، وقتی می‌رسد که چندان انتظارش نمی‌رود. همین پرسشناکی واقعه است که بسیاری را واداشت و وامی دارد که انقلاب و جامعه انقلابی را بکاوند تا به پاسخی برسند. علاوه بر ایرانی ها، غربی‌ها نیز کندوکاو بسیاری انجام داده و آثار متنوعی از نظرگاه‌های مختلفی منتشر کرده اند که برخی از آن‌ها به فارسی برگردانده شده است. آنچه در این مطلب آمده، نگاهی است به چهار کتاب مهم درباره انقلاب اسلامی سال ۵۷ ایران.
«شاهنشاه» اثر ریشارد کاپوشچینسکی، روزنامه نگار مشهور لهستانی، روایتی است از ایرانِ انقلابی در نخستین ماه‌های آن. گزارشی درخشان از روز‌های پرتب وتاب انقلاب ایران؛ روایتی از شهر، مردم و کمیته‌ها به اضافه تحلیل‌های خودش که به پشتوانه سال‌های تجربه و دیدن ده‌ها جنگ و انقلاب به آن دست یافته است.
کاپوشچینسکی در این کتاب صرفا به شرح فرار «شاه» و بازگشت «آیت ا... خمینی (ره)» از تبعید نپرداخته است، بلکه می‌کوشد علل بروز این اتفاقات را مطرح کند. او به مشاهدات روزنامه نگارانه خود در قیاس با اطلاعات انتزاعی تاریخی اهمیت بیشتری می‌دهد و پس از ثبت آن‌ها وسط یادداشت‌های آشفته اش می‌نشیند تا به آن‌ها معنا و مفهومی بدهد. او ما را به جایی می‌رساند که بپذیریم انقلاب ایران احتمالا اجتناب ناپذیر بوده است.
سایت الف در معرفی این کتاب نوشته است: «کاپوشچینسکی روایت هایش را با ساختاری زیبا و جالب توجه آغاز می‌کند و پی می‌گیرد. کتاب به غیر از مقدمه دو فصل عمده دارد. در فصل اول که حجم بیشتری دارد، نویسنده با اصل قرار دادن یکی از عکس‌های معروف تاریخ معاصر ایران، روایت خود را آغاز می‌کند و با انتخاب عکسی دیگر به سوژه اصلی خود یعنی محمدرضا شاه پهلوی و آنچه می‌خواهد درباره او بگوید نزدیک می‌شود.
او بعد از این عکس جلوتر می‌آید و با محور قراردادن عکس‌هایی دیگر اشاره‌ای گذرا به وقایع مهم تاریخ معاصر ایران نظیر روی کار آمدن رضاخان، حمله متفقین به ایران، نهضت ملی شدن صنعت نفت و... می‌کند. نویسنده پس از اینکه در فصل اول اطلاعاتی را که می‌خواهد، در اختیار خواننده خود قرار می‌دهد در فصل دوم به تحلیل و بررسی انقلاب می‌پردازد و بیش از فصل اول از مشاهدات میدانی خود از ایرانِ انقلابی می‌گوید.»
از نقد‌هایی که به این کتاب وارد دانسته اند، یکی این است که نویسنده اطلاعات عمیق و دقیقی از وضعیت ایران، فرهنگ و مردمش نداشته و گاهی تحلیل‌هایی که ارائه می‌دهد، سست است.
ریشارد کاپوشچینسکی در سال ۱۹۳۲ در لهستان متولد شد. او خبرنگار، نویسنده، شاعر و عکاس لهستانی بود که در دانشگاه تاریخ خوانده بود. در شانزده سالگی، نخستین نوشته اش در مطبوعات انتشار یافت. در ۲۴سالگی خبرنگار خارجی شد و مدت ۲۵سال را در آسیا، آمریکای لاتین، خاورمیانه و آفریقا در میان شورشیان گذراند. او شاهد ده‌ها جنگ و انقلاب در جهان سوم بوده است که خیلی از آن‌ها را در کتاب «همسفر با هرودوت» تشریح می‌کند و با اتفاقات روزگار باستان ارتباط می‌دهد. او سال ۲۰۰۷ از دنیا رفت.
انقلاب علیه قدرتی ستیزه جو رخ می‌دهد که دیگر افسار پاره کرده است. قدرت نمی‌تواند ملتی را تحمل کند که اعصابش را خرد کرده است. ملت نمی‌تواند قدرتی را تاب بیاورد که کارش به نفرت از مردم کشیده است. قدرت همه اعتبارش را به باد داده و حالا دست هایش خالی است. ملت هم آخرین ذره بردباری اش را از کف داده و دست هایش را مشت کرده است. جو اضطراب و سرکوبگری روزافزون بر همه جا حکم فرماست. رهایی نزدیک است. حسش می‌کنیم.
«ریشه‌های انقلاب ایران» اثری است از نیکی آر. کدی، مورخ و استاد دانشگاه آمریکایی که همان طور که از عنوان کتاب برمی آید به تحلیل آنچه سبب بروز انقلاب در ایران شد می‌پردازد. مصطفی مهرآیین در مقاله‌ای درباره این اثر نوشته است: نویسنده در آثار خود به اشکال متفاوت کوشیده است نسبت دین، سیاست و انقلاب در جهان اسلام، به ویژه ایران، را تحلیل کند.
نظریه نیکی کدی درباره چرایی و چگونگی وقوع انقلاب ایران را می‌توان در نسبت با تحلیل‌های سیاسی، فرهنگی، روان شناختی، اقتصادی یا اجتماعی از انقلاب ایران، نظریه‌ای ترکیبی یا چند علتی دانست.
کدی در تحلیل خود از چرایی وقوع انقلاب ایران کوشیده است به تمامی عوامل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی تأثیرگذار بر جامعه ایران که در طول تاریخ معاصر (از قرن نوزدهم میلادی و آغاز رویارویی اجتناب ناپذیر ایران با غرب) شکل گرفته اند، توجه کند. به اعتقاد وی، انقلابی که حتی با الگو‌ها و انتظارات کسانی که به خوبی از اوضاع ایران مطلع بودند نیز سازگار نبود نمی‌توان به راحتی یک انقلاب مذهبی یا سیاسی یا اجتماعی یا اقتصادی صرف در نظر گرفت.
به زعم کدی، «انقلاب ایران، مجموعه‌ای از همه این‌ها بود.» این کتاب آن چنان که کدی خود نوشته است «حاصل دو دهه کار و پژوهش درباره تاریخ و سیاست ایران» است. اگرچه می‌توان این کتاب را به طور عمده درباره انقلاب ایران دانست، لیکن کتاب در واقع شرح روایتی تاریخی از تحولات سیاسی، اجتماعی و فکری جامعه ایران از آغاز آشنایی با غرب در دوران قاجاریه تاکنون است.
نیکی آر. کدی متخصص تاریخ ایران معاصر است. او در سال ۱۹۳۰ در نیویورک به دنیا آمده و در رشته تاریخ تحصیل کرده است. کدی دکترایش را در رشته تاریخ خاورمیانه از دانشگاه کالیفرنیا-برکلی گرفته و از سال ۱۹۶۱ مدرس «تاریخ خاورمیانه و ایران» در دانشگاه لس آنجلس است.
اوضاع جاری جامعه ایران، چه به لحاظ داخلی و چه از نظر خارجی چنان پیچیده است که مشکل بتوان آینده آن را با اطمینان پیش بینی کرد. تجربه گذشته ایران نشان می‌دهد که بعید است ایرانیان در دراز مدت یک حکومت به شدت نامطلوب را تحمل کنند یا اجازه بدهند که بیگانگان بر سرنوشتشان مسلط شوند.
کتاب چارلز کورمن درباره انقلاب ایران را یکی از مهم‌ترین کتاب‌هایی می‌دانند که غربی‌ها درباره این واقعه مهم تاریخی نوشته اند. کورمن خود به ایران آمده و با ایرانیان زیادی همکاری داشته است. او در کتاب «ناگهان انقلاب» به دنبال این پاسخ است که چرا برخلاف پیش بینی‌ها و تصورات، انقلاب ایران رخ داد.
کورمن در پیشگفتار کتاب می‌نویسد: «انقلاب ایران از نظر مطالعات دانشگاهی هم غیرعادی به شمار می‌رود. بر پایه تبیین‌هایی که علوم اجتماعی درباره انقلاب‌ها به دست می‌دهند، این انقلاب یا نباید در موقعی که اتفاق افتاد اتفاق می‌افتاد، یا اصولا نباید اتفاق می‌افتاد. آن طور که نظریه‌ها به ما می‌گویند ما یا باید انتظار سکوت و سکونی عمیق و تلخ را در مقابل نیرو‌های مسلح شاه می‌داشتیم، یا با توجه به فقدان منابع کافی در دست تندروها، انتظار تظاهراتی پراکنده را، یا انتظار بسیاری احتمالات دیگر.»
او در ادامه می‌نویسد: «اگر تحلیل‌های من درست باشند می‌توان گفت تظاهرات و اعتراضات توده‌ای حقیقتا پیش بینی ناپذیر اند.»
چارلز کورزمن، استاد جامعه شناسی در دانشگاه کارولینای شمالی، است که در خاورمیانه و مطالعات اسلامی تخصص دارد. او پس از پایان دوره کارشناسی خود در دانشگاه هاروارد در سال ۱۹۸۶، مدرک کارشناسی ارشد و دکترای خود را در دانشگاه کالیفرنیا برکلی به ترتیب در سال‌های ۱۹۹۷ و ۱۹۹۲ به پایان رساند. کورزمن کتاب‌های متنوع درباره ایران و خاورمیانه منتشر کرده که برخی از مهم‌ترین کتاب‌های او عبارت اند از «انقلاب ایران، رویدادی غیرقابل تصور ۲۰۰۴»، «انکار دموکراسی»، «روشنفکران و حکومت قانون در جهان درحال توسعه»، «اصلاحات اسلامی»، «اسلام مدرن» و «اسلام لیبرال».
اداره اطلاعات مرکزی ایالات متحد (سی آی اِی/سیا)، که کارش پیش بینی این گونه وقایع است، در ۲۷ اکتبر [آبان ۱۳۵۷]با لحنی که به کسی برنخورد گزارش کرد: «به نظر نمی‌رسد دست کم تا اواخر سال آینده تغییری در وضعیت سیاسی پدید آید؛ یعنی تا وقتی که شاه و هیئت دولت و مجلس جدید، که در ژوئن [خرداد ۱۳۵۸]انتخاب خواهد شد، در صحنه سیاست با هم روبه رو شوند.» یک ماه پیش از آن وزارت خارجه ایالات متحد اعلام کرده بود شاه از این توفان سیاسی هم جان به در خواهد برد، «البته نه با همان اقتدارِ بلامنازع پیشین.» اداره اطلاعات وزارت دفاع هم پیش بینی کرد: «انتظار می‌رود شاه تا ده سال آینده همچنان در قدرت باقی بماند.»