آمنه مستقیمی| شهرآرانیوز، اینکه حضرت محمد (ص) را پیامبر مهربانی و رحمت می‌خوانیم، تعارف و از باب احترام و ابراز محبت به ایشان نیست، بلکه سیره و سبک زندگی آن حضرت به‌عنوان آخرین پیامبر الهی، به قدری لبریز از اخلاق و معنویت است که اساسا جز این تعابیر نمی‌توان به‌کار برد؛ هرچند این‌ها هم حق مطلب را ادا نمی‌کند. به‌مناسبت فرارسیدن عید مبعث در گفتگو با آیت‌ا... حسن رمضانی، استاد عرفان و فلسفه و صاحب آثاری همچون «عرفان در آیینه قرآن و روایات» و «توحید و انسان کامل در قرآن»، درباره اخلاقی که با بعثت نبوی به بشر هدیه شد، گفتگو کرده‌ایم.
در اهمیت اخلاق و انقلاب اخلاقی‌ای که با بعثت حضرت رسول (ص) در عالم رخ داد، همین بس که پیامبر (ص) می‌فرمایند: «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاق؛ یعنی (این است و جز این نیست که) من برای مکارم اخلاق مبعوث شده‌ام». اخلاق چه به‌صورت مکارم چه به‌صورت خصایل، به هر صنف، شخص، مسئولیت و شغلی، هویت می‌بخشد.
پیامبر (ص) آداب و رسوم نیکوی قبل از بعثت را تکریم کردند و پذیرفتند و آنچه ناپسند و مضر بود، کنار گذاشتند و طرد کردند؛ برای مثال قبل از بعثت، رباخواری و سنت‌های ناپسندی مثل حرام کردن همسر بر خود (ایلا) رواج داشت که پیامبر (ص) آن‌ها را تحریم و برای ایلا، کفاره تعیین کردند.
حضرت خاتم (ص) هر چیز مربوط‌به قبل از بعثت را که ضدارزش و اخلاق بود، کنار زدند و هرچه را که ارزشی و اخلاقی بود، نه‌تن‌ها پذیرفتند، بلکه آن را تکمیل و تقویت کردند. این مرزی بود که حضرت رسول (ص) با آن و از طریق بعثت، در رفتار و اخلاق بشر تحول ایجاد کردند؛ حضرت محمد (ص) احکام و اخلاق و عقاید شایسته و مبتنی‌بر حقایق را روا دانستند و هرچه جز آن را مسدود کردند.
همان‌طور عمل کنید که لازم است. در عقاید همان‌طور باشید که با واقعیت، مطابقت داشته باشد و طوری رفتار نکنید که گرفتار توهم و خیال شوید. فکرتان مطابق با واقع باشد و عملتان طوری باشد که هرانسان عاقلی بر آن صحه بگذارد. این مرزی است که پیامبر (ص) بین باید‌هاونباید‌های جاهلی، ایجاد و باید‌هاونباید‌های الهی را جایگزین آن‌ها کردند.
برای مثال فرض کنید پزشکی آراسته به اخلاق باشد و پزشک دیگری نباشد، این دو بی‌تردید در نگاه بیماران و مراجعان یکی نیستند؛ یعنی حتی هویت صنف و شغل هم با اخلاق گره خورده است، لذا اگر مختار باشیم، بی‌شک حتی در درمان بیماری، اخلاق برای ما بر تخصص ارجحیت دارد.
این موضوع در برخورد با دیگر اصناف و شغل‌ها هم صادق است؛ آهنگر، خیاط، تاجر و.. آراسته به اخلاق در مقایسه با جز آن، برای مخاطب و مراجع متفاوت هستند و این اخلاق است که دل مردم را گرم می‌کند و باعث می‌شود آن‌ها به کسی مراجعه کنند. به‌عبارت دیگر، این اخلاق است که به هر صنفی هویت می‌دهد و باعث می‌شود مردم صاحبان آن را بپذیرند، لذا وقتی پیامبر گرامی اسلام (ص) هدف رسالت و بعثت خود را اخلاق معرفی می‌کنند، پس هویت این مبعث هم اخلاقی می‌شود.
رسول اکرم (ص) مأموریت یافتند مکارم را تبیین و ترویج کنند. این است سر رحمه‌للعالمین بودن پیامبر (ص) که بر همه، باران رحمت می‌بارد؛ چه آن‌ها که ظلم می‌کنند، چه آن‌ها که اهل عدل هستند، چه آن‌ها که اهل صله‌رحم‌اند، چه آن‌ها که رحم را قطع کرده‌اند، چه آن‌ها که اهل بخشش و جودند و چه آن‌ها که بخیل هستند، رحمت نبوی بر همه می‌بارد.
قرآن کریم خطاب به پیامبر (ص) می‌فرماید: «اگر قلب سختی داشتی و خشن بودی، هیچ‌کس دور تو جمع نمی‌شد و همه از دور تو پراکنده می‌شدند». بله، پیامبر (ص)، رئوف، نرم‌خو و اهل مدارا بودند و به‌دلیل همین خوش‌خلقی، همه دورشان را گرفتند و از جان برایشان مایه گذشتند.
حضرت رسول (ص) با دوست و دشمن، خوش‌اخلاق بودند و با چشم رحمت به همه آن‌ها نگاه می‌کردند؛ آن‌ها که دشمنی داشتند، خود را از سایه این رحمت دور می‌کردند، حتی معروف است در جنگ‌ها، ایشان شمشیر روی کسی نکشیدند و در همه غزوات و جنگ‌ها یک نفر را هم نکشتند و موضعشان فقط‌وفقط دفاع بود و بس. نداریم کسی را که در جنگی به دست حضرت رسول (ص) کشته شده باشد.
نداریم در تاریخ و سیره پیامبر (ص) که حیوانی را شکار کرده یا گوسفندی را ذبح کرده باشند. از گوشت شکار و قربانی می‌خوردند، اما خودشان هیچ‌وقت اهل شکار و ذبح نبودند. در جنگ شرکت می‌کردند، اما حضورشان فقط برای دفاع بود. این اقتضای رحمه‌للعالمین بودن پیامبر خاتم (ص) است.
دین، اخلاق، احکام و حلال و حرام پیامبر (ص) تا ابد رسمیت دارد و تا قیامت باطل نمی‌شود. این دین خاتم، برنامه‌ای همیشگی است، اما باید این برنامه جامع را به تناسب زمان و مکان به‌روز کنیم. با مطالعه در سیره پیامبر (ص) و معارفی که از حضرت و اهل‌بیتشان به یادگار مانده است، ابتدا باید آگاه شویم و در گام بعدی خود را بسازیم و در عمل، عامل به دین و سیره نبوی باشیم.
پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «دو نفر پشت من را شکسته‌اند؛ نخست کسی که می‌داند، اما حرمت نگه نمی‌دارد؛ یعنی خوب و بد و حرام و حلال را می‌داند، اما مرتکب خلاف و حرام می‌شود و به دانسته‌ای که خدا روزی‌اش کرده است، پایبند نیست و دوم فردی که از نظر عمل و عبادات چیزی کم نمی‌گذارد، اما نادان و جاهل است»؛ یعنی یکی از راه جهل و دیگری از راه ظلم و جنایت، ضرر می‌زند. امید است همه عاملان و علاقه‌مندان به اخلاق نبوی، به این دو بعد توجه کنند و مراعات حضرت رسول (ص) را بکنند و ایشان را آزار ندهند. اگر جاهل هستند، به‌دنبال علم بروند و اگر عالم هستند، اهل عمل باشند.
توصیه می‌کنم کتاب علامه‌طباطبایی (ره) به نام «سنن‌النبی (ص)» را که ترجمه شده است، مطالعه کنید. علامه براساس روایات معتبر؛ خلقیات سنن و آداب و رسوم نبوی را در این اثر آورده است. هرکه می‌خواهد مسیر رسول اکرم (ص) را طی کند، بهتر است این کتاب را بخواند.
پیامبر (ص) قطع رحم را رذیلتی اخلاقی می‌دانند و توصیه می‌کنند از قطع ارتباط با ارحام، پرهیز کنیم، اما وقتی در فضای مکارم اخلاقی وارد می‌شویم، خیلی فراتر از این، لحاظ و تأکید می‌شود: «حتی اگر یکی از ارحام با تو قطع رابطه کرد، تو برای ارتباط پیش‌قدم شو». این است مصادیق مکارم اخلاق. همچنین است جود و بخشش که فضیلت است درمقابل رذیله بخل، اما در مکارم اخلاق تأکید می‌شود: «حتی اگر فردی به تو بخل داشت و از نعمتی محرومت کرد، دربرابر او بخشش و عطا پیشه کن و مثل ابر رحمت بر همه ببار؛ چه فردی که به تو جود داشته و چه فردی که محرومت کرده است». در فضای مکارم اخلاق، این هنر است.
پیامبر (ص) به‌عنوان جلوه تام رحمت الهی، با مهربانی و اخلاق، انسان‌ها را به‌سوی دریافت حقایق می‌خواندند و پیش از آنکه بر اندیشه‌ها تأثیر بگذارند، در قلب‌ها نفوذ می‌کردند. ایشان اوج مهربانی، عطوفت و اخلاق را در ماجرای فتح مکه به نمایش گذاشتند. با آنکه بیش از بیست سال از قریش و بزرگان مکه، بی‌مهری و آزار و ظلم دیده بودند و آن‌ها مسلمانان را تحریم، تهدید و شکنجه کرده و به قتل رسانده بودند، فرمودند: «من امروز به شما همان را می‌گویم که یوسف (ع) به برادرانش گفت: بر شما ملامتی نیست، بروید که آزادشدگانید!».
پیامبر (ص) نه‌فقط با مسلمانان بلکه با غیرمسلمانان نیز مدارا و نرمی و مهربانی می‌کردند. ایشان با جدیت، پیروان خود را به رعایت حقوق اجتماعی اقلیت‌ها، ملزم می‌کردند و برای آن‌ها احترام و حق آزادی عقیده و بیان، حق تعلیم و تعلم و روابط اجتماعی قائل بودند. پیامبر اکرم (ص) حتی تلاش می‌کردند با مشرکان نیز در عرصه روابط خارجی، رفتاری دوستانه و صمیمانه داشته باشند که نامه‌های حضرت به سران کشور‌ها همچون نجاشی، پادشاه حبشه، به‌خوبی این موضوع را ثابت می‌کند.
ما یک مکارم اخلاق و یک فضایل اخلاق و مقابل هردوی آن‌ها، رذیلت‌های اخلاقی را داریم؛ برای مثال عدل، فضیلتی اخلاقی و درمقابل آن ظلم، رذیلتی اخلاقی است، اما مکارم اخلاق برتر از این‌هاست و به انسان نمی‌گوید عادل باشد یا ظلم نکند؛ مکارم اخلاق معنایی عمیق‌تر دارد. در مکارم اخلاق است که عفو و گذشت درمقابل ظلم، تجویز می‌شود؛ چنان‌که پیامبر (ص) فرمودند: «اگر فردی به تو ظلم کرد، او را عفو کن».
برای مثال وقتی مشرکان در جنگ احد، عموی پیامبر (ص) حضرت حمزه (ع) را به شهادت رساندند و بدن ایشان را مثله‌مثله کردند، حضرت رسول (ص) بسیار ناراحت شدند و فرمودند: «اگر به قریش دست پیدا کنم، با صد نفر از آن‌ها چنین می‌کنم». اینجا بود که خدای متعال فرمود: «یک نفر دربرابر یک نفر». سپس فرمود: «البته اگر عفو کنی، بهتر است» و این یعنی مکارم اخلاقی.