آمنه مستقیمی | شهرآرانیوز ائمه (ع) به‌عنوان وارثان پیامبر رحمت (ص)، این رحمت و مهربانی حضرت رسول (ص) را در حیات بابرکت خود ادامه داده‌اند و جالب آنکه برای پس از حیات دنیایی خود نیز جلوه‌هایی از این رحمت و مهربانی را به یادگار گذاشته‌اند؛ مثل امام سجاد (ع) که با وجود آن‌همه مصیبت و رنج کربلا و فشار و خفقان پس از آن، حواسشان نه‌فقط به شیعیان هم‌عصر خود بلکه به شیعیان پس از خود نیز بود و صحیفه‌سجادیه و دعاهایش را به یادگار گذاشتند؛ دعا‌هایی که هریک دنیایی از معرفت است و مسیری سبز پیش‌روی مخاطب می‌گذارد. در گفتگو با حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدجواد بهشتی، کارشناس مذهبی در برنامه‌هایی همچون «سمت خدا»، این میراث حضرت را بررسی کرده‌ایم.
بعد از واقعه عاشورا لازم بود دین و اخلاق مردم اصلاح شود و از آن فساد و جاهلیتی که به آن گرفتار بودند، رها شوند. باید دوباره فضای دینی زمان پیامبر (ص) احیا می‌شد، اما فشار و خفقان شدید اجازه نمی‌داد امام‌سجاد (ع) با مردم به‌طور مستقیم و صریح وارد صحبت و تبیین و تربیت شوند، لذا چاره‌ای جز تربیت غیرمستقیم آن‌ها از شاهراه دعا نبود. باید آن جامعه ازدست‌رفته احیا و بازسازی می‌شد، لذا امام‌سجاد (ع) شروع به اصلاح جامعه کردند و بهترین روش و ابزاری که می‌توانست برای این هدف به‌کار گرفته شود، زبان دعا بود که توانست فضایی معنوی در جامعه اسلامی به‌وجود بیاورد. صحیفه‌سجادیه حاصل همین تلاش‌هاست.
هریک از ائمه دوازده‌گانه در یک دوره از زمان، الگویی از سبک زندگی مؤمنانه و حرکت در صراط مستقیم را برای ما به نمایش گذاشته‌اند. امام‌سجاد (ع) نیز که در بالاترین سطح از خفقان دستگاه حاکمه زندگی می‌کردند، سبک خاص خود را در این‌باره دارند. در شرایطی که بنی‌امیه به پیشوای مسلمانان اجازه صحبت نمی‌دادند و امام‌زین‌العابدین (ع) نمی‌توانستند برای بیش از چهارپنج نفر سخن بگویند، برای ارتباط با مردم از قالب دعا بهره گرفتند و این میراث را هم برای مردم عصر خود و هم برای آیندگان به یادگار گذاشتند.
در‌های آرزو و امید به رحمت پروردگار به روی ما باز است؛ چون انسان هرقدر هم گناهکار باشد، نباید از بازگشت از گناه و رجعت به‌سوی خداوند ناامید باشد؛ چنان‌که در یکی از دعا‌های صحیفه می‌خوانیم: «خداوندا! به عزت و جلالت سوگند که اگر تو مرا به گناهانم مؤاخذه کنی، من هم به یقین از عفوت، مطالبه خواهم کرد و اگر به فرومایگی و خشم مؤاخذه کنی، هرآینه از کرم و بزرگواری‌ات مطالبه خواهم کرد».
صحیفه سجادیه به ما نشان می‌دهد که امام‌سجاد (ع) چقدر با کتاب خدا مأنوس بوده‌اند و ذهن و قلب خود را آن‌چنان قرآنی کرده‌اند که از زبان ایشان هیچ چیزی غیر از قرآن صادر نمی‌شود. با این نگاه، صحیفه‌سجادیه، اعجاز قرآن را به ما نشان می‌دهد. این صحیفه، قرین بودن قرآن و عترت، به‌عنوان دو میراث ماندگار نبوی را نیز جلوه‌گر می‌کند، لذا باید در انس با آن و ترویجش بکوشیم و دعا‌های آن را در سبد دعایی خود و خانواده قرار دهیم. انس با دعا‌ها و معارف صحیفه، دریچه‌های جدیدی را به روی ما باز می‌کند.
مردم ما با صحیفه‌سجادیه به‌صورت اجمالی آشنا هستند، اما کمتر آن را مطالعه می‌کنند و کتاب صحیفه در قفسه کتابخانه‌ها به‌جای مانده است. امروز نیازمند هستیم این کتاب نورانی را به متن زندگی وارد کنیم. باید در این‌باره برنامه‌ریزی و در محیط‌های تربیتی و آموزشی روی آن کار کنیم.
اگرچه بیشتر ما دعا‌های امام‌سجاد (ع) را با صحیفه‌سجادیه می‌شناسیم، این صحیفه باارزش تنها بخشی از دعا‌های حضرت زین‌العابدین (ع) را شامل می‌شود و مرحوم شیخ‌عباس قمی در مفاتیح‌الجنان، دعا‌های بی‌شماری را از امام چهارم شیعیان (ع) نقل کرده است که در صحیفه نیستند، اما دغدغه‌مندی امام معصوم (ع) برای هدایت، راهبری و گره‌گشایی از کار شیعیان و مسلمانان را نشان می‌دهند.
مهم‌ترین ویژگی دعا‌های امام‌سجاد (ع)، جامع بودن آن‌ها در توجه به امور مختلف زندگی است. حضرت در دعا به همه مسائل زندگی توجه کرده‌اند؛ از تربیت فرزند گرفته تا ارتباط با والدین و همسایگان و گروه‌های مؤثری همچون مرزداران. نقل است حضرت سیدالساجدین (ع) در گوشه‌ای از مسجد می‌نشستند و دعا‌ها را می‌خواندند و راویان، این دعا‌ها را ثبت و ضبط و به نسل‌های بعدی منتقل می‌کردند.
صحیفه‌سجادیه درحقیقت حجمی عمیق و گسترده از موضوعات متنوع را شامل می‌شود و می‌توان پاسخ بسیاری از مسائل زندگی را در آن پیدا کرد؛ اعم از توحید، نبوت، حقوق، وضعیت جامعه و حکومت و خیلی از امور دینی و غیردینی که انسان به آن‌ها نیاز دارد و باید از آن‌ها بداند. همان‌طور که بیان کردیم، دعا‌های صحیفه‌سجادیه متنوع و درباره موضوعات مختلف است؛ مثل دعا برای وقتی که انسان به رنج و مصیبت و دشواری مبتلا می‌شود، دعا در مواجهه با مشکلات و بحران‌ها یا دعا درباره خطر‌هایی که ما را تهدید می‌کند؛ در این کتاب گران‌قدر چهل واندی خطر بیان و تصریح می‌شود و تأکید می‌کند که انسان اگرچه تواناترین مخلوق است، آسیب‌پذیری‌های زیادی نیز دارد.
طولانی‌ترین دعای صحیفه‌سجادیه، دعای بیستم مشهور به مکارم‌الاخلاق است؛ یعنی همان چیزی که پیامبر (ص)، فلسفه بعثت خود معرفی کردند. امام‌سجاد (ع) در این دعا، منظور از مکارم اخلاق را تبیین کرده‌اند. مهم آن است که وقتی فردی محتوا‌های این ادعیه را بررسی می‌کند، متوجه عمق و گستره این اقیانوس می‌شود و درمی‌یابد که حضرت زین‌العابدین (ع) در قالب دعا و گفتگو و رازونیاز با خداوند، چه مباحث مهم جامعه‌شناختی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی را بیان کرده و به مناسبات مردم با حکومت و حکومت با مردم اشاره کرده‌اند.
امام‌سجاد (ع) با معرفت به خدا و شناخت جامع از ظرفیت‌های انسان، رابطه انسان با خدا را در بستر دعا ترسیم کرده‌اند. این رابطه، مثل کابل نوری است که صد ارتباط در آن تعریف‌شدنی است؛ مثل محبت خدا، معرفت خدا، کمک به خدا، قرض به خدا و نافرمانی از خدا و.... حضرت زین‌العابدین (ع) این کابل را با ۵۴نامه در قالب ارتباط جزئی با خداوند تعریف کرده‌اند.
حضرت زین‌العابدین (ع) دعا‌های صحیفه را اغلب با صلوات آغاز کرده‌اند؛ صلوات نوعی قدردانی از پیامبر (ص) است و با ذکر آن، از زحماتی که پیامبر (ص) برای هدایت امت متحمل شدند، تقدیر می‌شود. علاوه‌بر این، صلوات دعای مستجاب است و وقتی در ابتدا و انتهای دعا قرار می‌گیرد، اجابت آن را تضمین می‌کند، پس بسیار نیکوست که دعایمان را با صلوات آغاز و با صلوات ختم کنیم.
در پایان مفاتیح‌الجنان که امروز در تمام خانه‌ها و مساجد پیدا می‌شود، دعای مکارم‌الاخلاق آمده است. متأسفانه کمترفردی این دعا را می‌خواند، آن‌هم در شرایطی که باید امثال این دعا را به دستورکار خود در زندگی وارد و آن را در طول سال برای تربیت خویشتن مطالعه کنیم.
با این کار درحقیقت در تربیت خود و اطرافیانمان به پیامبر (ص) کمک کرده‌ایم و رسالت مهم ایشان را که «یُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَه»؛ است، به‌جای آورده‌ایم؛ یعنی پیامبری از خودشان برانگیخت تا آیات او را بر آنان بخواند و آنان را [ازآلودگی‌های فکری و روحی]پاک کند و به آنان کتاب و حکمت بیاموزد. دعای مکارم‌الاخلاق نیز با صلوات آغاز می‌شود. حضرت زین‌العابدین (ع) در این دعای عظیم‌الشأن به ما می‌آموزند به درجات پایین قناعت نکنیم.
خداوند در انسان ظرفیتی قرار داده است که باید درجات بالا را از او بخواهیم. امام‌سجاد (ع) به ما می‌آموزند از خداوند متعال بخواهیم که بالاترین درجه ایمان، بهترین درجه نیت، بافضیلت‌ترین درجه یقین و بهترین کار‌ها را به ما الهام کند، لذا حضرت در این فراز، چهار قله ایمان، یقین، نیت و عمل را پیش‌روی ما گذاشته‌اند. ما در این دعا از خداوند متعال می‌خواهیم به ما کمک کند تا خوب عمل کنیم و از فرصت جوانی و سلامتی، اندیشه و وجدان به‌خوبی استفاده کنیم و تن‌پروری نکنیم.
هرکه در هر حرفه و شغلی که قرار دارد، باید کار خود را به‌خوبی و درستی انجام دهد؛ البته این کار احتیاج به امداد الهی دارد. درحقیقت اولین فراز دعای مکارم‌الاخلاق، بلندپروازی را به ما آموزش می‌دهد تا بهترین‌ها را از پروردگار بزرگ بخواهیم؛ یعنی بهترین انگیزه، بهترین عمل و بهترین باور را از او درخواست کنیم.