به گزارش شهرآرانیوز، وارد فروشگاه زنجیره‌ای می‌شویم و با ولع تمام هرآنچه ذهنمان دستور می‌دهد، تهیه می‌کنیم، اما هیچ‌گاه نمی‌دانیم همان‌طور که نایلون‌های پلاستیکی متعدد را از انواع خوراکی پر می‌کنیم، قرار است همراه همه این خوراکی‌های رنگارنگ و متنوع، پلاستیک‌هایشان را هم میل کنیم!
پلاستیک‌هایی که به استناد آمار، متوسط عمرشان تنها دوازده دقیقه است و حتی بعد از مصرفشان نیز سرنوشت آنها به فراموشی سپرده می‌شود، غافل از اینکه با این فراموشی، تمام ذرات میکروپلاستیک آنها وارد چرخه طبیعی محیط‌زیست می‌شود و بعد از ایجاد انواع آلودگی آب و خاک و زمین، به زنجیره غذایی حیوانی و انسانی راه می‌یابد.
۱۸ خرداد سال گذشته بود که معصومه ابتکار، استاد ایمونولوژی دانشگاه تربیت‌مدرس، در برنامه اتاق «ایران من» که با همکاری مرکز صلح و محیط‌زیست به منظور «مبارزه با آلودگی پلاستیک» برگزار شد، اعلام کرد که براساس تحقیقات اخیر، هر فرد به‌طور میانگین، سالانه معادل پنجاه کیسه پلاستیکی را می‌خورد. چرا؟ برای اینکه میکروپلاستیک‌ها وارد آب و مواد غذایی شده‌اند. پیش‌بینی‌ها حکایت از آن دارد که اگر روند فعلی ادامه یابد، تعداد قطعات پلاستیک در دریا‌ها در سال ۲۰۵۰ بیش از موجودات دریایی خواهد بود و این یک فاجعه است.
براساس تحقیقات انجام‌شده در ایران، سالانه بیش از ۳ میلیون تن پلاستیک تولید می‌شود. هر ایرانی روزانه به‌طور میانگین سه کیسه پلاستیکی استفاده می‌کند که متوسط عمر استفاده از هر کیسه، تنها دوازده دقیقه است؛ یعنی هر کیسه پلاستیکی فقط دوازده دقیقه بعد از خرید، استفاده و سپس دور انداخته می‌شود.
اما هیچ‌گاه تصور نمی‌شود که شاید یک‌به‌یک کیسه‌های نایلونی خرید‌های روزمره‌مان، روزی به خوراک جسممان تبدیل شود. ممکن است با دور انداختن کیسه، دیگر به آن فکر نکنیم، اما حقیقت تلخ اینجاست که فراموشی ما بی‌اثرشان نمی‌کند. کیسه‌های پلاستیکی برای اینکه کاملا پوسیده شوند، به صد تا پانصد سال زمان نیاز دارند.
این یعنی تا پانصد سال در محیط‌زیست باقی می‌مانند و به آن آسیب می‌رسانند. ایران بین ۱۰ کشور پرمصرف جهان در این زمینه جای گرفته است و به‌عبارتی کشور ما، هفدهمین تولیدکننده بزرگ پلاستیک در دنیا محسوب می‌شود و البته در بخش بسته‌بندی مواد استفاده‌شده هم در مرتبه دوم قرار دارد. بخش درخورتوجهی از پلاستیک‌های مصرفی به پسماند تبدیل می‌شود.
اما فقط بخش کمی از پسماند‌های پلاستیکی به‌عنوان ضایعات باارزش، وارد چرخه بازیافت می‌شود و حدود ۶۰درصد از پلاستیک‌ها بازیافت نمی‌شود. این ۶۰ درصد یا در طبیعت، رها می‌شود یا وارد محل‌های دفن پسماند می‌شود.
براساس آخرین گزارش دفتر برنامه‌های محیط‌زیستی سازمان ملل، درحال‌حاضر حدود ۱۳۰کشور، قوانین و مقرراتی را برای ممنوعیت توزیع و کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی، تدوین و اجرا کرده‌اند. در کشور ما نیز آیین‌نامه اجرایی کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی در مهر۱۴۰۱ تصویب و به دستگاه‌های متولی ابلاغ شد.
در ماده ۳ این آیین‌نامه آمده است: «وزارت صمت با همکاری وزارت کشور موظف است در راستای کاهش تولید پسماند و محدود کردن تولید، توزیع و مصرف کیسه‌های پلاستیکی، ظرف سه ماه از تاریخ ابلاغ این آیین‌نامه، شیوه‌نامه‌های ممنوعیت توزیع رایگان کیسه‌های پلاستیکی (به‌جز میوه‌فروشی‌ها)، توزیع کیسه‌های پلاستیکی نازک با ضخامت کمتر از ۲۵میکرون و توزیع کیسه‌های پلاستیکی نازک با ضخامت کمتر از ۶۰میکرون در فروشگاه‌های زنجیره‌ای را اجرا کند».
۲۱ تیرماه سال گذشته بود که مهدی خادم‌ثامنی، مدیرکل دفتر مدیریت‌پسماند سازمان حفاظت محیط‌زیست، درباره ماده ۳ آیین‌نامه فوق گفته بود: در ماده۳ آیین‌نامه، سه ماه برای ابلاغ این شیوه‌نامه و به‌عبارتی تا بهمن سال۱۴۰۱ مهلت داده شده بود که به‌علت برخی مشکلات، تهیه و ابلاغ آن به تأخیر افتاده است. سازمان حفاظت محیط‌زیست و وزارت صمت با همکاری وزارت کشور برای تهیه این شیوه‌نامه تلاش می‌کنند که نیاز به زمان بیشتری دارد.
اواخر فروردین امسال هم معاون دفتر مدیریت‌پسماند سازمان محیط‌زیست کشور با بیان اینکه عرضه رایگان کیسه‌های پلاستیکی در فروشگاه‌های زنجیره‌ای ممنوع است، بیان کرده بود: کیسه‌های پلاستیکی در فروشگاه‌های کشور‌های پیشرفته، به‌صورت رایگان عرضه نمی‌شود و متقاضیان برای دریافت این کیسه‌ها باید هزینه پرداخت کنند. بررسی‌ها بیانگر آن است که وقتی کیسه‌های پلاستیکی به‌صورت رایگان در فروشگاه‌ها عرضه می‌شوند، میزان تمایل برای مصرف آنها افزایش می‌یابد.
پیام جوهرچی با اشاره به جلسات مشترک با فروشگاه‌های زنجیره‌ای گفته بود: فروشگاه زنجیره‌ای در جلساتی که برگزار کرده‌ایم، متعهد شدند از عرضه کیسه‌های پلاستیکی به‌صورت رایگان، خودداری و این تصمیم را دست‌کم در هفته زمین پاک (از ۳ تا ۹ اردیبهشت) اجرا کنند.
این گفته‌ها درحالی است که خادم‌ثانی، مدیرکل دفتر مدیریت‌پسماند سازمان محیط‌زیست، ۲۷ فروردین امسال در جلسه شیوه‌نامه ماده ۳ قانون محدودیت استفاده و توزیع کیسه‌های پلاستیکی گفته بود که قانون محدودیت توزیع کیسه‌های پلاستیکی، از هفته زمین پاک (۳ تا ۹اردیبهشت) اجرا می‌شود و از این تاریخ فروشگاه‌های زنجیره‌ای، دیگر کیسه رایگان توزیع نخواهند کرد.
برای بررسی میدانی این موضوع در مشهد، به یک فروشگاه زنجیره‌ای در بولوارپیروزی می‌روم. در قسمت خروجی فروشگاه، درست همان جایی که صندوقداران قرار است مبلغ نهایی اقلام خریداری‌شده مشتری را محاسبه کنند، حجم بسیار زیادی از انواع نایلون‌های شفاف سفیدرنگ در ابعاد مختلف وجود دارد. خوراکی‌ها یکی‌یکی بارکد می‌خورند و مشتری هم با ولع تمام، نایلون‌ها را به یغما می‌برد و هر دوسه قلم کالا را در یک نایلون بزرگ قرار می‌دهد. مشتری برای حدود بیست قلم کالا، شش کیسه نایلونی برمی‌دارد، پر می‌کند و می‌رود. مشتری بعدی هم برای پنج قلم کالا، دو نایلون بزرگ برمی‌دارد.
وقتی از وی سؤال می‌کنم که همه این کالا‌ها در یک نایلون می‌توانند قرار بگیرند، چرا برای کمک به سلامت محیط‌زیست، نایلون کمتری برنمی‌دارید، می‌گوید: «خانم! ما چیمون درسته که توجهمون به میزان مصرف نایلون درست باشه؟ مواد شوینده رو که نمی‌تونم کنار چیپس و ماکارونی قرار بدم».
روال ریخت‌وپاش کیسه‌های رایگان پلاستیکی در فروشگاه زنجیره‌ای دیگری در بولوارکوثر مشهد هم بهتر از فروشگاه قبلی نیست. به‌عنوان دوستدار طبیعت به مدیرداخلی فروشگاه پیشنهاد می‌دهم با انجمن‌های دوستدار طبیعت وارد مذاکره شود و به‌خاطر احترام به محیط‌زیست، تهیه کیسه‌های پارچه‌ای با شرط پرداخت هزینه ازسوی مشتری را به‌جای کیسه‌های نایلونی در اولویت قرار دهد؛ تقریبا همان چیزی که آیین‌نامه سال ۱۴۰۱ در کشور می‌گوید.
او در پاسخ می‌گوید: «خانم! چی می‌گین؟ کیسه پارچه‌ای بذاریم تا مشتری پول بده؟ اصلا از نظر منطقی، درسته به‌نظرتون؟ ما با گذاشتن کیسه پلاستیکی رایگان، درحقیقت به مشتری امتیاز می‌دیم که بیشتر بیاد و به ما سر بزنه و خرید کنه. با این کار، مشتریامون رو از دست می‌دیم. به نظر شما، مشتری‌ای که تا الان رایگان پلاستیک می‌گرفته، حاضره از این به بعد برای کیسه پارچه‌ای پول بده؟ حتی همون پلاستیک هم اگر پولی بشه، ما مشتریامون رو از دست می‌دیم».
بازدید میدانی ما از روند چگونگی اجرای قانون در فروشگاه‌های زنجیره‌ای به منطقه طلاب می‌رسد؛ فروشگاهی که به‌دلیل اعمال تخفیف‌های نسبتا مناسب روی اقلام و کالاهایش، مشتری زیادی دارد. با نگاهی به محل استقرار صندوقداران این فروشگاه، بازهم حجم زیادی از نایلون‌های ریزودرشت و شفاف پلاستیکی به‌چشم می‌خورد. وقتی از یکی از صندوقداران فروشگاه درباره نحوه ارائه نایلون به مشتری می‌پرسم، می‌گوید: توزیع نایلون به تعداد دلخواه به مشتری درحقیقت یکی از اصول مشتری‌مداری فروشگاه‌های زنجیره‌ای است.
او از آیین‌نامه سال ۱۴۰۱ درباره پرداخت هزینه نایلون ازسوی مشتری یا جایگزینی کیسه‌های پارچه‌ای با آن، آن‌هم با شرط خرید مشتری، بی‌اطلاع است و می‌گوید: «باورتون نمی‌شه؛ مدیران فروشگاه، کیسه‌های نایلونی موردنیاز فروشگاه رو در قالب بار‌های کامیونی تهیه می‌کنن. اصلا این یک شرط احترام به مشتریه که ما تعداد نایلون موردنیازش رو دراختیارش قرار بدیم. اما خود من، چون کمی به موضوعات محیط‌زیستی اعتقاد دارم، نایلون‌ها رو دسته‌دسته جلوی پیشخوان نمی‌ذارم. هر پلاستیک مشتری که پر بشه، یکی دیگه بهش می‌دم».
مرد میان‌سالی که کیسه‌ای پارچه‌ای در دست دارد، وارد فروشگاه می‌شود. از او درباره کیسه پارچه‌ای‌اش می‌پرسم که می‌گوید: «دو سال است که برای انواع خریدهایم از این کیسه استفاده می‌کنم، حتی کیسه پارچه‌ای مخصوص نان هم دارم؛ البته شاید یک موضوع اصلی در تهیه کیسه پارچه‌ای، مبلغ ریالی آن باشد، اما این موضوع نشان می‌دهد اگر مردم برای چیزی که می‌خرند، هزینه بدهند، بیشتر قدر آن را می‌دانند. برای کیسه‌های نایلونی هم همین موضوع صادق است».
مسئله‌ای که مسئول گروه مردمی خاکیار و کنشگر اجتماعی درباره کیسه‌های نایلونی به آن اعتقاد دارد، فاصله محسوس تصویب تا اجرای برخی قوانین زیست‌محیطی ازجمله همین قانون حذف کیسه‌های پلاستیکی در فروشگاه‌های زنجیره‌ای است.
زینب وجدانی در این‌باره می‌گوید: تا زمانی که قانون باشد، اما نظارتی بر اجرایش وجود نداشته باشد یا تا زمانی که مردم منتظر بمانند تا از طرف دولت کاری انجام شود و خودشان کاری نکنند، وضعیت همین است. او تأکید می‌کند: ما در گروه خاکیار به تعداد زیادی از فروشگاه‌های مشهد سر زدیم و از متولیان آنها درخواست کردیم که پلاستیک را حذف کنند، اما استقبال چندانی نکردند؛ چون این کار را مشتری‌مداری می‌دانند.
وجدانی اظهار می‌کند: تعدادی از افراد سودجو درحال‌حاضر نایلون‌هایی عرضه می‌کنند که اصلا با طبیعت سازگار نیست، اما این افراد با شعار «سازگاری با طبیعت»، این نوع پلاستیک‌ها را عرضه می‌کنند. در تعدادی از فروشگاه‌ها این نوع پلاستیک‌ها را دیده و تذکر داده‌ام؛ اولا در بهترین حالت اگر هم با محیط‌زیست سازگار باشند، عذاب وجدان مصرف‌کننده را درباره استفاده از نایلون پلاستیکی کم می‌کنند و ثانیا باید گفت این نوع پلاستیک‌ها، بدتر از پلاستیک‌های معمولی موجود در بازار است؛ زیرا بازیافت‌پذیر نیستند؛ یعنی به ذرات ریز میکروپلاستیک تبدیل می‌شوند که شاید به طبیعت برگردد، اما فرمولش طوری تهیه شده است که بازهم خطر وجود پلاستیک در طبیعت را دارد.
او می‌گوید: روی این نایلون‌ها نوشته شده است «این پلاستیک قابل تجزیه است»، اما باید گفت که در ایران پلاستیک‌هایی که به این روش تولید می‌شوند، فرمول تولیدشان به‌گونه‌ای است که واقعا تجزیه‌پذیر نیستند. حتی اگر خرد هم شوند، به مواد آلی تبدیل نمی‌شوند، بلکه به میکروپلاستیک تبدیل می‌شوند که ضررش بیشتر از منفعتش است. پلاستیک‌های تجزیه‌پذیر واقعی، قیمتشان برای تهیه و توزیع بسیار زیاد است و توجیه اقتصادی ندارد.
او بااشاره به سابقه چهار ساله این گروه در راستای کاهش زباله‌های پلاستیکی بیان می‌کند: روش ما ترویج‌گری است. برنامه «کودک آگاه، سرمایه فردا» را با هدف آموزش خانواده‌محور در مشهد آغاز کردیم و به‌صورت میدانی در مدارس و مهد‌های کودک، ترویج این موضوع را در برنامه داریم. فعالیت‌های مجازی هم داریم و آموزش‌های مرتبط با کاهش مصرف پلاستیک، یکی از کار‌هایی است که در مشهد انجام دادیم. نوشته‌هایی با شعار «کاهش مصرف کیسه‌های نایلونی» را هم در برخی فروشگاه‌های مشهد نصب کردیم.
او توضیح می‌دهد: ثابت شده است بازیافت پلاستیک، هزینه‌ای بیشتر از تولید آن دارد. این مسئله بسیار دارای اهمیت است تا افرادی که نایلون پلاستیکی را با خیال اینکه پلاستیک بالاخره بازیافت می‌شود، استفاده می‌کنند، بدانند که کارشان توجیه اقتصادی ندارد.
وجدانی می‌گوید: با نگاهی به سایت دفن پسماند، می‌بینیم که حتی باقی‌مانده آلی میوه‌جات هم تجزیه نمی‌شود؛ چون شرایط تجزیه را ندارد. میکروپلاستیک وقتی تجزیه می‌شود، خطرش برطرف نمی‌شود، بلکه دوچندان می‌شود. ذرات میکروپلاستیک ذرات خطرناکی هستند که به زمین، هوا و آب‌های زیرزمینی محصولات کشاورزی و خاک وارد می‌شوند. ذرات میکروپلاستیک این روز‌ها در جنین انسان دیده شده است. زمین موجود زنده است. اکوسیستم زیرپای انسان حیات دارد و میکروپلاستیک در بدن این موجود زنده پخش می‌شود.
فعال محیط‌زیست کشورمان ادامه می‌دهد: کاش به‌صورت آزمایشی، این نوع فرهنگ‌سازی را از فروشگاه‌های بزرگ آغاز کنیم! باید در فروشگاه‌های زنجیره‌ای، این نوع پلاستیک‌ها حذف شود. مردم باید برای کیسه‌های پارچه‌ای، هزینه پرداخت کنند. مسئولان هم بر اجرا نظارت کنند. می‌توان تسهیلاتی نیز برای اجراکنندگان درنظر گرفت.
با مروری بر آیین‌نامه اجرایی کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی، مصوب مهر۱۴۰۱، متوجه می‌شویم که یکی از متولیان اصلی اجرای این مصوبه، وزارت صمت معرفی شده است. از دیگرسو گفته‌های خادم‌ثانی، مدیرکل دفتر مدیریت‌پسماند سازمان محیط‌زیست، درباره توزیع نشدن رایگان کیسه‌های پلاستیکی از هفته زمین پاک امسال در فروشگاه‌های زنجیره‌ای، نیز مزید بر علت می‌شود تا برای دانستن دلیل اجرا نشدن این قانون در فروشگاه‌های زنجیره‌ای مشهد، سراغ مدیرکل صمت استان برویم، با این حال امیررضا رجبی با این پاسخ که «حضور ذهن ندارم»، پاسخ‌گویی را به معاونت بازرگانی این اداره‌کل ارجاع می‌دهد.
علی غفوری‌مقدم، معاون اموربازرگانی و توسعه تجارت سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان‌رضوی، هم در پاسخ به پیگیری ما می‌گوید: این موضوع در حوزه کاری ما نیست و به اداره اچ‌اس‌ای (بهداشت و ایمنی) ما برمی‌گردد.
تا آخرین دقایق تهیه این گزارش، پیگیری‌هایمان از واحد اچ‌اس‌ای اداره‌کل صمت نیز بی‌نتیجه ماند و مسئول مربوط در پاسخ گفت که «به‌دلیل اینکه تازه به این حوزه وارد شده است، اطلاعات دقیقی ندارد». با این حال، رعایت نشدن مفاد آیین‌نامه گفته‌شده برای فروشگاه‌های زنجیره‌ای، کاملا مشهود و مسلم است.