به گزارش شهرآرانیوز، قطعه بلند و باریک نقره زیر دستگاه قرار می‌گیرد، تراش می‌خورد و به ابعاد دلخواه در‌می‌آید. سمت راست کارگاه، دستگاه نبرد آماده کار است تا نقره را کاملا فشرده و پخش کند. سنگ‌های ریزودرشت فیروزه آمیتیس، عقیق و... روی پیشخوان کارگاه پخش شده است. بعد از اتمام برشکاری نقره، این‌بار نوبت تراش سنگ قیمتی یا نیمه‌قیمتی است.
سنگ‌ها در کاسه‌های بزرگ و کوچک مسی براساس نوع، رنگ، نژاد زمینی و رگه‌های طبیعی‌شان ریخته شده‌اند. سرنوشتشان هم درست در همین لحظه رقم می‌خورد؛ یا برای ایجاد انگشتری با نگین فیروزه، تراش می‌خورند یا قرار است حرز جواد منقش به عقیق زرد شوند یا در حالتی دیگر به انواع گردن‌بند دخترانه و زنانه تبدیل می‌شوند.
انواع گوی‌های سنگی قیمتی، دست‌بند‌های چرمی به‌همراه سنگ و... از دیگر محصولات صنایع دستی «بازاررضا» در مشهد است؛ بازاری که هنر دست هنرمندانش این روز‌ها نه‌تن‌ها در شهر و استان و کشور بلکه به اذعان هنرمندان این رشته در دنیا معروف شده، اما جایگاه واقعی، شناسنامه‌ای و هویتی خود را، آن‌طور که بایدوشاید، در سبد سوغات و خرید کلی زائران داخلی و خارجی به‌دست نیاورده است.
به‌گفته صاحب‌نظران، خراسان‌رضوی در جواهرسازی با استفاده از گوهرسنگ‌ها (مخراج‌کاری) جزو رتبه‌های نخست جهان است و این درحالی است که تولیدکنندگان و تراشکاران سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی در مشهد، هنوز نمی‌توانند به‌صورت انبوه تولیدات خود را صادر کنند. بیش از دو دهه است که بار صادرات صنایع‌دستی ما به‌ویژه در حوزه سنگ‌های ارزشمند و در مالکیت خطه خراسان‌رضوی، پشت در‌های بسته گمرک با قوانین کاغذی گیر کرده است.
فرش دست‌باف مشهد هنوز که هنوز است، تراز نخست صنایع دستی قیمتی دنیا را دارد، اما با وجودی که شناسنامه و هویت ملی هم دارد، هنوز از خلأ برندسازی رنج می‌برد. از همه اینها که بگذریم، سرپانتین یا سنگ «هرکاره» که فقط در مختصات جغرافیایی خراسان‌رضوی و مشهد یافت می‌شود هم، هنوز که هنوز است، در سبد سوغات زائران جایی ندارد؛ چه برسد به آنکه قرار باشد به‌صورت انبوه صادر شود.
۱۷ خرداد سال گذشته بود که سیدجواد موسوی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی، فرش، تابلوفرش، گلیم، سنگ هرکاره، سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی، پرچم‌ها و پرده‌های مذهبی و سفال را جزو اقلام مهم صادرات صنایع دستی برشمرد و به ایرنا گفت که فروش سالانه صنایع دستی استان در یک سال، ۶۰هزار میلیارد تومان برآورد شده است.
این گفته‌ها درحالی است که دی ماه همان سال، مریم جلالی، معاون صنایع دستی وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور، گفته بود ایران از نظر جایگاه ظرفیتی، رتبه نخست صنایع دستی جهان را دارد و از ۴۰۰رشته ثبت شده صنایع دستی در جهان، ۲۹۹رشته در ایران کار می‌شود. او البته چهار ماه بعد، در اردیبهشت امسال نیز با تأکید بر اینکه امسال توجه به بسته بندی برای صادرات صنایع دستی از برنامه‌های وزارتخانه است، این نکته را هم یادآوری کرد که در این زمینه تسهیلگری خواهیم کرد تا این محصولات به بازار جهانی راه یابند.
در بازار جهانی نمی‌توانیم نقش آفرینی کنیم؛ مگر اینکه برند اختصاصی، استانداردسازی قیمت، کیفیت و بسته بندی محصولات صنایع دستی مدنظر باشد. از دیگر سو تولیدکنندگان محصولات صنایع دستی نیز باید به این امر واقف باشند و بپذیرند که بسته بندی مناسب هزینه نیست، بلکه سرمایه گذاری است و باعث افزایش استقبال از تولیدات این بخش می‌شود.
اما چه می‌شود که با وجود ظرفیت‌های گسترده صنایع دستی و گردشگری در مشهد، آن هم با علم به اینکه از سال۲۰۱۶ این کلان شهر به نام «شهر جهانی گوهرسنگ» معرفی شده است، بازهم توسعه صنایع دستی، معرفی آن به دنیا، درآمدزایی، شاخص سازی و برندسازی هنر دست هنرمندان این حوزه، با نام و مهر مشهد، به جایگاه مطلوب در دنیا نرسیده است؟
شاید دلیل اصلی این اتفاق نامبارک، «صادرات چمدانی» برخی صنایع دستی ازجمله سنگ‌های تراش خورده قیمتی و نیمه قیمتی ماست که به دلیل موانع قانونی، صادرات انبوه آن میسر نیست؛ موضوعی که بیشتر فروشندگان انواع سنگ و محصول نقره و... در بازاررضا در بازدید میدانی ما که به مناسبت روز جهانی صنایع دستی رقم خورد، یک به یک آن را یادآوری می‌کنند.
آقای حسینی، یکی از تولیدکنندگان انبوه انواع محصول عقیق تربت است. او معتقد است تا زمانی که یک گردشگر نتواند بیشتر از حد مجاز سنگ قیمتی یا محصولاتی مانند نقره و... را با یک سازوکار راحت به کشور خود ببرد، ما همچنان اندر خم یک کوچه مانده ایم.
وی می‌افزاید: بنده و سه نسل قبل من، همه در کار تولید انواع انگشتر با سنگ عقیق هستیم. این روز‌ها خریداران زیادی از پاکستان، افغانستان، عراق و حتی هند به ما مراجعه می‌کنند و خریدار انواع سنگ هستند، اما به دلیل مسائل گمرکی، تنها در حد چمدان خود می‌توانند خرید کنند. تا وقتی که صادرات چمدانی باشد، هیچ چیز کنترل پذیر و رصد شدنی نیست و این گونه می‌شود که سنگ محبوب ما در دیگر کشور‌ها ممکن است با نام سنگ کشور‌های دیگر خریدوفروش شود.
وارد هشتی پنجم بازاررضای مشهد می‌شویم. در این بازار بیشتر انگشترسازان درکنار فروش انواع انگشتر نقره با نگین‌های مختلف، کار تراش و برش را هم انجام می‌دهند. آقای اسدی که حالا با بیش از یک دهه کار در این زمینه، خود کارشناس این حوزه محسوب می‌شود، در این باره می‌گوید: باید کاری کنیم که سنگ‌هایی مانند عقیق هم شناسنامه دار شوند. این اتفاق از چند وجه به سنگ ما اعتبار می بخشد.
وی ادامه می‌دهد: اولا: وقتی برای این نوع سنگ‌ها مثل طلا و نقره فاکتور صادر شود، ارزش ریالی و اعتباری آن‌ها دوچندان می‌شود. ثانیا: حتی اگر خریداری هم صادرات چمدانی را برای خرید خود انتخاب کند، وقتی شناسنامه کار دستش باشد، دیگر در کشور متبوعش حتی اگر هم بخواهد، نمی‌تواند سنگ ما را با نام و برند کشور دیگری به فروش برساند.
وی می‌افزاید: البته این کار منوط به این است که شناسنامه سنگ‌های ما هویت بین المللی پیدا کند و سازوکارش به گونه‌ای تعریف شود که هر فرد در هرجای دنیا مثلا با وارد کردن بارکدی روی فیش صادرشده، اصالت کالا را احراز کند.
مصطفوی، یکی از تولیدکنندگان انواع دیزی سنگی و هرکاره در انتهای کوهسنگی مشهد است. این تولیدکننده عمده انواع ظروف سنگی که خود و پدرش سال هاست تولید محصولات سنگی مشهد از سنگ سرپانتین را برعهده دارند، می‌گوید: متولیان حوزه میراث فرهنگی باید کاری کنند که هر فرد با مراجعه به مشهد، در سبد خرید خود یک محصول از این سنگ همه کاره را جای دهد.
وی ادامه می‌دهد: باتوجه به تغییر ذائقه مشتری، انواع محصول سنگی مانند قلیان‌های تزیینی، گنبد بارگاه حرم مطهر، انواع قندان و لیوان سنگی هم در شمار محصولات تولیدی ما قرار گرفته است، اما مهم‌ترین معضل موجود در راه فروش انبوه این محصولات، وزن آن هاست که باید درباره این موضوع کار کارشناسانه صورت بگیرد.
او با بیان اینکه دیزی سنگی مهم‌ترین محصول شناخته شده مشهد است، می‌گوید: متأ سفانه این محصول نیز به دلیل سنگینی وزن در سبد خرید بسیاری از زائران و گردشگران قرار نمی‌گیرد که باید برای حل این مشکل نیز تلاش کرد.
سرپرست معاونت صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی نیز درباره بازار صنایع دستی استان می‌گوید: در خراسان رضوی حدود ۹۲ رشته فعال در حوزه صنایع دستی وجود دارد. حدود ۲۵ هزار هنرمند در استان شناسایی شده اند که از این تعداد، بالغ بر ۵ هزار نفر مجوز فعالیت دارند و از این تعداد هم ۱۷۰۰ نفر بیمه شده اند.
محمداسماعیل اعتمادی با بیان اینکه در خراسان رضوی برخی رشته‌های هنری اولویت دار تلقی می‌شوند، می‌افزاید: نمونه آن تراش سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی است. به دلیل اهمیت همین موضوع بود که مشهد، شهر جهانی گوهرسنگ‌ها معرفی شد.
وی رشته‌های فعال صنایع دستی در استان را حجاری، حکاکی و تولید زیورآلات سنتی، کاشی سنتی و حکاکی روی سنگ برمی شمارد و می‌افزاید: افزون بر آن پارچه بافی، رو دوزی، گلیم بافی، سفال و سرامیک، مهم‌ترین حوزه‌های فعال صنایع دستی استان هستند که در این میان تولید دیزی سنگی و هرکاره، مخصوص مشهد است.
اعتمادی با اشاره به راه اندازی خانه‌های صنایع دستی در مشهد و سایر شهرستان‌های استان ادامه می‌دهد: ایجاد مجتمع‌های تولید کارگاهی به طور متمرکز، کنار معادن سنگ فیروزه و عقیق، از دیگر برنامه‌های شاخص سازی صنایع دستی مشهور و بنام استان است.
سرپرست معاونت صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی، تجهیز واحد‌های اقامتی بوم گردی استان به غرفه‌های صنایع دستی را از دیگر اقدامات حوزه میراث می‌داند و می‌گوید: تجهیز هتل‌های چهار و پنج ستاره مشهد به غرفه صنایع دستی از دیگر اقدامات داخلی ما برای رونق فروش صنایع دستی است که تاکنون حدود چند هتل در مشهد به این غرفه‌ها مجهز شده اند.
اعتمادی به محدودیت‌هایی اشاره می‌کند که در حوزه صادرات صنایع دستی وجود دارد. وی می‌گوید: مهم‌ترین مانع موجود در این مسیر، میزان صادرات و تعرفه‌هایی است که برای صادرات لحاظ می‌شود.
وی دومین موضوع مربوط به جایگاه فعلی صنایع دستی مرغوب ما را، بسته بندی می‌داند و می‌افزاید: اگرکالای تولیدی بسته بندی مناسب نداشته باشد، تولیدکننده برای صادرات به مشکل برمی خورد. در این باره نیز قرار است جلساتی با حضور استادان دانشگاه برگزار شود.
اعتمادی اظهار می‌کند: دستورالعمل‌های موجود گاهی محدودیت‌هایی دارد؛ باید نشست‌هایی مشترک میان میراث، گمرک و صنعت و معدن برگزار شود تا خروجی کار به مرکز منتقل و منعکس شود. این محدودیت‌ها باید از طریق وزارتخانه برطرف شود. بیشتر مشکلات و محدودیت‌ها مربوط به سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی است.
وی در پاسخ به این سؤال که چرا سنگ‌های قیمتی ما شناسنامه دار نیستند، می‌گوید: در این راستا اقدام خوبی برای سنگ فیروزه در حال انجام است؛ بدین معنا که اگر تا الان معیار خاصی برای فروش سنگ فیروزه وجود نداشت و قیمت گذاری را بیشتر خود فروشنده انجام می‌داد، با اجرای این طرح، قیمت هر گرم فیروزه براساس درجه خلوصی که دارد، محاسبه می‌شود. این مشکل از قدیم وجود داشته است، اما براساس این اقدام، ارزش گذاری سنگ فیروزه، نظام‌مند و محاسبه شدنی خواهد بود.
سرپرست معاونت صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی استان در ادامه، به آمار گمرک در زمینه صادرات صنایع دستی اشاره می‌کند و می‌گوید: در سال ۱۴۰۰ بالغ بر ۱۲ میلیون و ۸۴۳ هزارو ۴۵۰ دلار صادرات گمرکی داشته ایم. این آمار در سال ۱۱۴۰۱ به ۱۶ میلیون و ۱۱۰ هزارو ۴۱۷ دلار رسید. رقم صادرات گمرکی برای پارسال هم ۱۹ میلیون و ۵۰۰ هزار دلار ثبت شده که بیشتر آن روی پایه صادرات سنگ‌های قیمتی بوده است.
او با اشاره به معضل دیگری در این حوزه یعنی صادرات چمدانی گوهرسنگ‌ها می‌گوید: کنترل و برآورد صادرات چمدانی تقریبا ناممکن است؛ زیرا هر فردی به اندازه‌ای مشخص می‌تواند با خود سنگ ببرد و ما در این زمینه برآوردی نداریم؛ چون جایی ثبت نمی‌شود.
مسئول دبیرخانه شهر جهانی گوهرسنگ‌ها نیز با بیان اینکه سنگ‌های قیمتی مشهد عموما به عنوان سوغات خریداری می‌شود، اما باید برای طراحی و بسته بندی و افزایش تنوع محصول در این حوزه تأملی کرد، ادامه می‌دهد: نباید این گونه باشد که مثلا فقط یک نوع تراش برای ساخت یک انگشتر استفاده شود.
ملیحه سلطانی می‌گوید: در شرایط فعلی باید در مسیر طراحی، بسته بندی و ایجاد صنایع دستی لوکس، قدم برداریم تا مشتری بیشتر سراغ صنایع دستی بیاید. تغییر انواع صنایع دستی از سنتی به مدرن مانند ایجاد انواع اکسسوری، دکمه لباس و گاه ظروف تزیین شده با سنگ‌های قیمتی هم باید در دستورکار تولید قرار بگیرد.
وی می‌افزاید: شناسنامه دار کردن گوهرسنگ‌ها خلأ بزرگی است. در مجموعه شهرجهانی گوهرسنگ‌ها در این باره مطالعه شده است؛ بدین معنا که وقتی فرد عقیقی را می‌خرد و برای آن شناسنامه دریافت می‌کند، اولا یک نوع سرمایه گذاری برایش محسوب می‌شود و ثانیا بر اعتبار و ارزش سنگ هم می‌افزاید.
سلطانی ادامه می‌دهد: با ایجاد شناسنامه برای سنگ ها، حتی سنگ عقیق هم می‌تواند به گرم محاسبه شود و درست مثل فاکتور طلا و نقره برای آن فاکتور صادر شود.
وی با بیان اینکه وضعیت ریالی گوهرسنگ‌ها با شناسنامه دار شدن آن‌ها مانند طلا و نقره خواهد شد، می‌افزاید: اکنون مشهد برای شناسنامه دار کردن سنگ‌های قیمتی، پیشتاز است. اگر گوهر شناسنامه دار شود، حتی دوباره به فلزی نظیر نقره که گوهر روی آن می‌نشیند، نیز اعتبار می‌بخشد.
مسئول دبیرخانه شهر جهانی گوهرسنگ‌ها ادامه می‌دهد: شناسنامه دار شدن گوهر بر فروش و صادرات هم بسیار تأثیرگذار است. گردشگر خارجی می‌داند که یک شناسنامه معتبر از یک مرکز معتبر گوهرشناسی برای سنگ خریداری شده خواهد داشت، بنابراین هر زمان اراده کند، درست مانند طلا می‌تواند آن را با همین شناسنامه به نرخ روز بفروشد.
سلطانی بیان می‌کند: باید پشتوانه‌ها و ساختار‌های اجرای این کار محکم شود. اکنون بستر کار آماده شده، پروژه نوشته شده و روی نقایص کار شده است تا بتوانیم در یک بستر اینترنتی و مجازی این امکان را فراهم کنیم که مشتری سنگ قیمتی خود را خریداری کند، گوهرسنجی شود، کد بگیرد و وزن و عیارش مشخص شود.