به گزارش شهرآرانیوز؛ هندوانه‌ها تمام دشت را رو به سبزی برده اند؛ درست مثل یک زمین فوتبال پر از توپ‌های سبز. زمین‌های خشک و تفتیده دو سوی جاده خاکستری، شیره جانشان را برای این سرسبزی گذاشته اند و اندک اندک باید این سفره داری را به پایان برسانند. فصل برداشت است و کشاورزان سخت مشغول کار هستند. وانت‌های آبی، سپربه سپر منتظرند تا نوبتشان بشود، با هندوانه‌های درشت راهی شهر شوند و در آنجا بارشان را سوار کامیون‌هایی کنند به مقصد ناکجاآباد.
هندوانه‌های «گل سرا» درست مثل محصولات مزارع «عنبرسرا»، «شهن آباد»، «صفی آباد»، «کاریزک»، «مرغزار»، «برزو»، «پاکدار» و خیلی از روستا‌های اطراف تربت حیدریه، شیرین و آبدار است. اکبرآقا یکی دوتا از آن درشت ترهایش را بالاوپایین می‌کند و می‌شکند و با چاقوی دسته قرمزی که در دل سرخ هندوانه فرورفته است، جلویمان می‌گذارد و می‌گوید: «بفرمایید؛ چیز قابل داری نیست».
او شاید نمی‌داند قابل داریِ تحفه‌ای که پیشکشمان می‌کند، به جز مهمان نوازی صمیمانه، مرهون آب بسیار زیادی است که برای دانه دانه محصولات جالیزش به خورد خاک داده است؛ آبی که در یکی از مناطق گرم، خشک و کم بارش کشور صرف کاشت محصولی می‌شود که نه استراتژیک است، نه ثروت آفرین؛ محصولی که برای به عمل آمدن هر کیلو از آن به دست کم ۱۵۰ لیتر آب نیاز است و با این وجود به ثمن بخس به دامان میدان بار می‌رود؛ البته پنج هکتار زمینی که اکبرآقا دارد، مشتی است از نمونه یک خروار زمین و اگر بدانید ۴ هزار هکتار از زمین‌های استانی، چون خراسان رضوی هم اکنون زیر کشت محصول هندوانه آبی است و از هر هکتار در بدبینانه‌ترین حالت ممکن چیزی حدود سی تن محصول برداشت می‌شود، شاید بیشتر به عمق ماجرا و میلیون‌ها لیتر آبی که به صورت پنهانی از دشت‌های ممنوعه و ممنوعه بحرانی شرق کشور به یغما می‌رود، پی ببرید. در گرمای بیش از چهل درجه‌ای یک روز مرداد، دل به جاده‌های خشک استان زدیم و سر از جالیز‌های کشت هندوانه و خربزه در چهل کیلومتری شهرستان تربت حیدریه درآوردیم.
تابستان، روز‌های شلوغ اکبرآقاست که به همراه چهار فرزند قدونیم قدش از صبح خروس خوان تا تنگ غروب، قامتش برای چیدن هندوانه‌های ریزودرشت از بوته‌ها خم می‌شود. انگشتان خاکی اش را رو به هرجا که می‌گیرد، نشانی از چاه موتوری می‌بینی که شیره جان دشت را چندده لیتربرثانیه می‌مکند. می‌گوید: هشت چاه در همین حوالی وجود دارد که هرکدامشان کفاف آبیاری سی هکتار زمین را می‌دهد؛ یعنی چیزی حدود ۲۴۰ هکتار از اراضی گلسرا و اطراف واکنافش با همین هشت حلقه سیراب می‌شوند.
سهمیه آب زمین‌های او از این چاه ها، هفته‌ای دوازده ساعت بیشتر نیست، اما اکبرآقا به مدد استخر شانزده متری روبازش که در حواشی زمین‌های بادام ساخته شده است، هم آب چاه را برای کشت‌های خود ذخیره می‌کند و هم آبی را که از دل کوه برایش سرازیر می‌شود. به گفته خودش وقتی نوبت آب رسانی به زمین هایش می‌شود، چیزی حدود سی لیتربرثانیه از چاه‌ها خروجی می‌گیرد؛ البته این نکته را هم می گوید که چاه‌های آب، دیگر مثل گذشته آن جان لازم را ندارند و خروجی شان روزبه روز کمتر می‌شود. اکبرآقا به تبخیر استخرش هم باور ندارد و می‌گوید تبخیر آن قدر‌ها هم زیاد نیست.
خنده اش پاسخ سؤالم می‌شود وقتی از او درباره اینکه چرا در این گرمای هوا و کم آبی، خود را مشغول کاشت میوه‌های پرآب طلب می‌کند، می‌پرسم. با همان خنده می‌گوید: «اگر هندوانه نکارم، چه بکارم؟ چندسالی پیاز کاشتیم، جهادکشاورزی کمکی نکرد و روی دستمان باد کرد. گندم هم کاشتیم، ولی هنوز ۱۰۰ میلیون تومان پولمان را نداده اند. همچنین در زمینی که هفت سال زعفران داده است، نمی‌توان دوباره زعفران کاشت. در این فصل مجبوریم هندوانه و خربزه بکاریم؛ هم بازارش را دارد و هم ارزش زحمتش را».
به گفته خودش هندوانه‌ها را کیلویی ۱۰ هزار تومان از او می‌خرند. معمولی هایش را در میدان‌های بار اطراف می‌فروشند و خوب ترهایش را راهی مشهد می‌کنند تا پس از تأمین نیاز این شهر، صادراتی هایش به کشور‌های حاشیه خلیج فارس برود.
با این حال تاکستان و بادامستانی که اکبرآقا در جوار جالیز پر از هندوانه اش کاشته است، نشان می‌دهد که او از حالا برای سال‌های بعدش دست به کار شده است تا خودش آستین‌ها را بالا بزند و الگوی کشت پرمصرفش را اصلاح کند. او امیدوار است با ثمر دادن مزرعه بادامش که گیاهانی کم آبطلب را در دل خود جای داده است، اندک اندک با کاشت میو ه‌های جالیزی خداحافظی کند.
امیرحسین گلی هم جوانی بیست وچندساله است که روی زمین آباواجدادی خودش کار می‌کند. می‌گوید پارسال همین زمان، شصت تن در هر هکتار هندوانه برداشت می‌کردیم، اما امسال به دلیل تگرگ و مسائل دیگر این میزان به نصف کاهش پیدا کرده است.
می‌پرسم می‌دانی هر هندوانه حدود پانصد لیتر آب مصرف می‌کند؟ می‌خندد و می‌گوید: «نه بابا؛ این حرف‌ها هم نیست. نهایتا هر هندوانه دویست لیتر آب می‌برد». می‌پرسم حالا اصلا دویست لیتر؛ کم است؟ دوباره می‌خندد، گردنی کج می‌کند و این بار چیزی نمی‌گوید.
به گفته امیرحسین، بستگی به نوع کشت دارد، اما معمولا کشاورزان از زمان کاشت هندوانه تا زمان برداشت آن، سه بار به صورت جدی به زمین آب می‌دهند؛ موضوعی که حسین غلامی، یکی دیگر از کشاورزان شهرستان، طور دیگری برایمان تعریف می‌کند.
آقای غلامی می‌گوید: زمین هندوانه در ابتدا هر هشت روز یک بار و وقتی هندوانه‌ها شکل می‌گیرند، هر چهار روز یک بار آبیاری می‌شود و درمجموع شاید پانزده تا شانزده بار نیاز باشد که زمین غرق در آب شود تا محصول به بهترین شکل به عمل بیاید. برای الگوی کشت جایگزین هم می‌توان کار‌هایی مثل کشت جارو که هر کیلویی از آن تا ۵۰ هزار تومان هم مشتری دارد، انجام داد، اما کشت هندوانه وقت کمتری می‌خواهد و زحمت کمتری برایمان دارد.
هرچند از مزارع کاشت هندوانه تا دفتر مدیران و مسئولان مرتبط با کاشت و برداشت، چندین کیلومتر فاصله وجود دارد، بسیاری از آمار ریزودرشت مرتبط با بحران کم آبی و الگوی کشت را باید از اتاق‌های کارشناسان بیرون کشید. یکی از این اتاق ها، دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی است که وقتی اعداد و ارقام دارایی و درآمد منابع آبی استان را برایمان فهرست می‌کند، تازه می‌توان اوضاع حاد آبخوان و سفره‌های زیرزمینی دشت‌های تشنه این خطه را درک کرد.
محمود ارجمندشریف، مدیر این دفتر، در پاسخ به این سؤال که چرا باید محصولی پرآب طلب همچون هندوانه در این منطقه از کشور با این وضعیت اسفبار آبی تولید شود، می‌گوید: «چون باور نکرده ایم که چالشی به اسم افت منابع آب زیرزمینی داریم. این فاجعه را نه من متخصص باور کرده ام، نه مردم، نه سیاسیون».
او سر درددلش باز می‌شود و ادامه می‌دهد: خراسان رضوی، یکی از استان‌های خشک کشور و دارای ۳۷ محدوده مطالعاتی است که حوزه آب آن‌ها نیز مشخص شده است. فقط دشت تربت جام این استان در طول ۳۶ سال، ۴۶ متر افت سطح آب زیرزمینی داشته است؛ به معنای دیگر در این مدت، ۵ میلیاردو ۳۷۰ میلیون مترمکعب از این آبخوان، آب برداشت کرده ایم. این رقم وقتی ملموس می‌شود که بدانید حجم سد بزرگی همچون «دوستی» در حالت سرریز چیزی حدود یک میلیاردو ۲۵۰ میلیون مترمکعب است.
دشت‌های دیگر استان هم حال وروز بهتری ندارند. دشت جوین با ۲۷ متر افت آب و ۵ میلیارد مترمکعب کاهش مخزن، در ردیف دوم قرار گرفته است و بعد از آن دشت‌های نیشابور، مشهد، سبزوار، مه ولات و خواف، رکورددار افت سطح آب زیرزمینی هستند.
به گفته او، از دشت مشهد در ۳۹ سال اخیر ۳ میلیاردو ۲۸۰ میلیون مترمکعب آب برداشت شده که سبب افت ۲۴ متری این آبخوان شده است. تربت حیدریه هم در جدول میزان مصارف آبی، حال وروز بهتری ندارد و با یک میلیاردو ۳۵۰ میلیون مترمکعب برداشت و با افت ۲۳ متری سطح آب زیرزمینی در مدت ۳۵ سال در رتبه هشتم جای گرفته است.
مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی می‌افزاید: باید دید با این حجم آبی که از دشت‌های مختلف استان برداشت کرده ایم، چقدر توانسته ایم ثروت و محصولات راهبردی تولید کنیم. قطعا هندوانه، محصولی راهبردی نیست و درحقیقت روی محصولی مانور می‌دهیم که اصلا نیاز غذایی جامعه محسوب نمی‌شود. این نوع کشت، هدر دادن منبع ارزشمندی به نام آب است و سال‌های بعد مجبوریم چندبرابر درآمدی که از این محل داشته ایم، صرف کنیم تا شاید این کسری جبران شود.
او که معتقد است به اندازه‌ای که انرژی و آب مصرف می‌کنیم، پول از نتیجه آن کسب نمی‌کنیم، می‌گوید: در استان در مدت ۲۵ سال اخیر چیزی حدود ۳۳ میلیارد مترمکعب آب از ذخایر زیرسطحی برداشت شده است که اگر بخواهیم این میزان به آبخوان بازگردد، در شرایط انقباضی شدید، شاید بیش از پنجاه سال طول بکشد.
ارجمندشریف این نکته را هم می‌گوید که نباید دچار اشتباه استنتاجی شویم و صرفا کاشت یک محصول را بررسی کنیم. درحال حاضر مصرفمان ۱۰ برابر بیشتر از قدرت تولیدمان است و باید به این نکته توجه کنیم.
در ادامه، مشاور مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی دلیل این گیروگرفت را، ارزان بودن فیزیک آب می‌داند و می‌گوید: برای یک مترمکعب یا هزار لیتر آب که یک تن وزن دارد، رقمی که پرداخت می‌شود، فقط سی تا تک تومانی است و مادامی که این تعرفه گذاری برای مایع حیاتی وجود دارد، نباید منتظر تغییر الگوی کشت محصولاتی پرآب طلب، چون هندوانه و خربزه در استان و به تبع آن در جای جای ایران باشیم.
علیرضا طاهری اشاره‌ای به قیمت آب آشامیدنی بسته بندی می‌کند و ارزش واقعی هر مترمکعب آب را با این قیاس، چیزی حدود ۲۰ تا ۳۰ میلیون تومان می‌داند.
به گفته او، میوه‌های جالیزی همچون هندوانه طوری تولید می‌شوند که پول حمل ونقل و جابه جایی شان هم در نمی‌آید و با این حال به ادامه کشت محصولی با این همه چالش اصرار می‌ورزیم. هرچند الگوی کشت، بیشتر تابع اقتصاد کشاورز است، نمی‌توان ذخایر مهم و حیاتی آب را به دلیل سودآوری و درآمدزایی بیشتر برای برخی افراد، فدای مصالح جامعه کرد.
او این سؤال را که چرا با علم به تمام این مسائل، جلوی این گونه کشت‌ها گرفته نمی‌شود، این گونه پاسخ می‌دهد: «در مملکتمان بیشتر از اینکه نیاز به نابغه داشته باشیم، نیازمند آدم پیگیر هستیم. قطعا ۵۱ درصد کار یک آدم معمولی پیگیر، بهتر از ۹۹ درصد کار یک آدم نابغه غیرپیگیر است. اگر این موضوع را هم به صورت ویژه پیگیری کنیم، بی شک اتفاقات خوبی در زمینه الگوی کشت خواهد افتاد».
به جای هندوانه چه چیزی بکاریم؟ پاسخ این سؤال را معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهادکشاورزی خراسان رضوی با آمار و ارقامی می‌دهد که نشانگر آن است که استانمان دست برتری در تولید محصولاتی همچون دارو‌های گیاهی دارد.
البته محمد میری بر این باور است که با اقدامات ترویجی انجام شده در یک دهه اخیر و توجیه کشاورزان درباره وضعیت آبی دشت‌های ممنوعه، سطح زیرکشت محصولاتی همچون هندوانه و خربزه این استان به شکل تأمل برانگیزی کاهش پیدا کرده است. آمار‌هایی که او می‌دهد، به این نکته اشاره می‌کند که میزان کشت هندوانه آبی در جالیز‌های استان از ۵ هزارو ۴۴۰ هکتار سال گذشته با ۲۵ درصد کاهش درحال حاضر به رقمی حدود ۴ هزار هکتار رسیده است.
این میزان به جز ۲ هزارو ۲۰۰ هکتار زمین دیمی است که زیرکشت هنداونه آجیلی رفته است. این آمار درباره کشت خربزه هم صدق می‌کند و حاکی از کاهش ۹ درصدی سطح زیرکشت این محصول در نقاط مختلف خراسان رضوی است.
وی با اشاره به ۲۳ هزار هکتار سطح زیرکشت هندوانه و خربزه در استان، بر این باور است که با وجود پرآب طلب بودن این محصولات، تغییر در روند کشت و اقداماتی همچون به زراعی، اجرای مالچ و کشت نشایی، ۵۰ تا ۶۰ درصد بر بهره وری آب تأثیرگذار بوده است.
به گفته او، یکی از دلایل مهم استمرار کشت این محصولات، کوتاهی دوره کاشت و مزیت‌های اقتصادی نسبت به سایر محصولات بهاره به شمار می‌آید، اما در این میان کشاورزان می‌توانند به سمت کاشت گیاهان مقرون به صرفه تری همچون گیاهان دارویی یا پسته حرکت کنند. درحال حاضر بیش از ۲۷ هزارهکتار از اراضی استان، زیرکشت گیاهان دارویی قرار دارد که درکنار مختصات اقتصادی بالا، نیازمند آب کمی برای رشد است.
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهادکشاورزی خراسان رضوی به تدوین الگوی کشت در دهه ۸۰ اشاره می‌کند و در پاسخ به سؤالی درباره چرایی اجرانشدن دقیق این الگو می‌گوید: این الگو برای هر شهرستان بنا بر اقتضائات و محدودیت‌های منطقه‌ای با تأکید بر کاشت محصولات مزیت دار، تدوین شده است و با این حال، اجرای آن یک هم افزایی بین بخشی را می‌طلبد و نباید تمام انتظارات را از مجموعه‌ای همچون جهاد کشاورزی داشت.
از میری درباره سطح قاطعیت و میزان اهتمام ویژه برای اصلاح الگوی کشت و جایگاهی که سازمان جهادکشاورزی در این زمینه دارد، می‌پرسم. او شمار بهره برداران حوزه کشاورزی خراسان رضوی را بیش از ۳۳۷ هزار نفر و سطح زیرکشت محصولات مختلف در این استان را افزون بر ۸۵۰ هزار هکتار اعم از باغی و زراعی اعلام می‌کند و می‌گوید: تا همین چند سال قبل، میزان کشت هندوانه آبی در شهرستانی همچون تایباد، بیش از ۴ هزار هکتار بود و در حال حاضر سطح زیرکشت مجموع استان به این رقم رسیده است، پس قاطعیتی برای این موضوع هست و اگر همه دستگاه‌ها پای کار بیایند، قطعا سند الگوی کشت می‌تواند زمینه ساز اتفاقات خوبی در این حوزه شود.