مرضیه ترابی | شهرآرانیوز؛ اطلاعات ما درباره پیشینه مزرعه قدیمی مهرآباد چنگی به دل نمی‌زند؛ مزرعه‌ای بیرون از بارو‌های شرقی مشهد و در مسیر ایلغار ازبکان و ترکمانان که دیرزمانی از مراکز تأمین محصولات زراعی و طی دهه‌های اخیر، بخشی از آن به عنوان محلی برای تولید علوفه فعال بوده است. مهرآباد در زمره مزارع یا به قول محلی‌ها، قلعه‌هایی است که به گزارش احمد ماهوان در کتاب «تاریخ مشهد قدیم»، بعد از پیروزی انقلاب‌اسلامی به بخشی از شهر مشهد تبدیل می‌شود، اما هنوز هم گرد حاشیه‌نشینی بر بخش‌هایی از آن باقی است.
این مزرعه قدیمی در اوج شکوهش صاحب قلعه‌ای بوده است که درباره هیبت آن نیز هیچ نمی‌دانیم، اما به‌یاری برخی عکس‌های هوایی قدیمی می‌توان چنین ارزیابی کرد که قلعه‌ای احاطه‌شده در میان باغ‌ها و مزارع آباد بوده است. امروزه برخی از قدیمی‌های این محله جدید، اما پرسابقه می‌گویند که قلعه قدیمی مهرآباد در محدوده کوچه «شهید‌یحیی‌فرزین» قرار داشته است و حتی از این کوچه با نام «کوچه قلعه‌کهنه» یاد می‌کنند.
با‌این‌حال از آن فضای مصفای قدیمی، چیز زیادی باقی نمانده است الا مسجد کهن‌سال «ابوالفضلی مهرآباد» که ظاهرا مسجد قلعه محسوب می‌شده است و آن را بار‌ها تجدید‌بنا و مرمت کرده‌اند و نیز تعدادی درخت توت تناور، اما نه خیلی کهن‌سال که در محدوده کوچه شهید فرزین قرار دارند و نشان می‌دهند که روزی‌روزگاری، قنات باصفای مهرآباد از کنار آنها رد می‌شده است.
در‌گزارش امروز، اما می‌خواهیم کمی جرئت به خرج دهیم و تاریخ مهرآباد را از ورای قرن‌ها بررسی و کنکاش کنیم؛ موضوعی که شاید تاکنون سابقه نداشته است و باید برای اهالی این منطقه و به ویژه آنها که عمری را در مهرآباد گذرانده‌اند و به آن علاقه فراوانی دارند، هیجان‌انگیز باشد.
مهرآباد در تقسیم‌بندی قدیمی مناطق اطراف مشهد، در بلوک تبادکان قرار می‌گرفته است. در «کتابچه تبادکان» که میراث دوره ناصرالدین‌شاه است و در آن به ذکر مزارع و روستا‌های این بلوک پرداخته‌اند، درباره مزرعه مهرآباد چنین می‌خوانیم: «قدیم‌النسق است؛ شانزده خانوار رعیت تاجیک دارد؛ از قنات مشروب می‌کنند زراعت خود را؛ هوایش معتدل است.»
حدود شصت سال بعد (سال ۱۳۲۹ خورشیدی) گزارش «حاج‌علی رزم‌آرا» در جلد نهم کتاب «فرهنگ جغرافیای ایران» نمایی متفاوت از مهرآباد به تصویر می‌کشد: «دِه از دهستان تبادکان. بخش حومه و ارداک شهرستان مشهد. دوکیلومتری جنوب خاوری مشهد. جلگه. معتدل. سکنه ۱۶۳ نفر. [زبان]فارسی. [آبیاری با]قنات. [محصولات]غلات، تریاک. [شغل]زراعت و مال‌داری. راه اتومبیل‌رو [دارد].»
از تولید تریاک در مزارع سرسبز مهرآباد نباید تعجب کرد. از میانه دوره قاجار، توسعه کشت خشخاش با میدان‌داری انگلیسی‌ها شروع و بلای جان زمین‌هایی شد که تا پیش‌از‌آن محصول گندم مورد‌نیاز کشور را تأمین می‌کردند.
تریاک ایران با واسطه عُمال کمپانی یهودی و انگلیسی «ساسون» به بندر بوشهر حمل می‌شد و از آنجا با کشتی به بندر شانگهای در چین انتقال می‌یافت تا آن مملکت بزرگ را هم از ریشه بسوزاند. این بلای عالم‌گیر برای ده‌ها سال دامن اراضی زراعی ایران را گرفت و اثرات مخرب اقتصادی و اجتماعی در پی داشت و در دوره ناصری و مظفری، تا پیش از کشف و استخراج گسترده نفت، محصول صادراتی اول ایران بود؛ محصولی که سود آن تمام‌و‌کمال به جیب انگلیسی‌ها می‌رفت.
برگردیم به بحث خودمان یعنی تاریخ مهرآباد قدیم. نقشه‌های قدیمی مشهد و حومه که تاریخ آنها تا دوره پهلوی اول عقب می‌رود، نشان می‌دهد که مهرآباد، در میان مزارعی که عمدتا محل کشت گندم محسوب می‌شد، محصور بود؛ مزارعی مانند کریم‌آباد، حلوایی، عطار، عیش‌آباد و مهدی‌آباد. سید‌کاظم‌امام در کتاب «جغرافیای تاریخی خراسان» نام مزرعه مهرآباد را در ردیف مزارع وابسته به شهر مشهد ذکر کرده است و این مسئله نشان می‌دهد که مهرآباد دست‌کم از یک سده قبل به این سو، مزرعه‌ای مستقل با وابستگی ملکی و شاید اداری استقلال‌یافته از دیگر‌مزارع بوده است.
اما شاید قدیمی‌ترین رد و نشان مربوط به پیشینه مهرآباد را بتوان در وقف‌نامه‌ها یافت؛ وقف‌نامه‌هایی که با هدف ایجاد حسنه جاری به رشته تحریر درآمدند و البته به سند تاریخی مناسبی برای مطالعه پیشینه مناطق اطراف مشهد تبدیل شدند.
قدیمی‌ترین سندی که در آن نامی از مزرعه مهرآباد به میان آمده و البته نگارنده این سطور به آن دست یافته است، سندی مربوط به سال۱۱۶۳ قمری یعنی حدود چهار سال بعد از کشته شدن نادرشاه است؛ سندی که درباره تأمین حقوق و دستمزد خادمان حرم‌رضوی از محل درآمد مزرعه مهرآباد، اطلاعاتی ارائه و نشان می‌دهد که بخش‌هایی از این مزرعه، از مدت‌ها قبل موقوفه آستان‌قدس‌رضوی بوده است (سند شماره۳۰۳۶۴ در مجموعه مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی).
جست‌وجوی بیشتر ما را به شخصی به نام «حاجی‌عبدا...» می‌رساند که زمین‌هایی را در مزرعه مهرآباد وقف حرم‌مطهر امام‌رضا (ع) کرده بود تا به مصرف هزینه‌های مورد‌نیاز در این مکان مقدس برسد (براساس سند شماره۳۱۶۶۵ در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی).
با‌این‌حال مشهورترین موقوفه‌ای که با مزرعه مهرآباد ارتباط پیدا می‌کند، موقوفه «زهرا‌خانم» است؛ موقوفه‌ای که سند وقف‌نامه آن در سال۱۲۸۹ قمری (۱۲۵۱ خورشیدی، حدود ۱۵۲سال پیش) تنظیم شده است. براساس مندرجات این وقف‌نامه، «زهرا‌خانم، زوجه میرزا‌بابا عشّار، همگی و تمامی مُجری‌المیاه [(نهر آب)]و محل زراعت یک زوج مزرعه مهرآباد واقع در بلوک تبادکان» را وقف کرده‌اند.
محل مصرف موقوفه زهرا خانم از این قرار بوده است: «بر تعزیه و روضه‌خوانی، مقرر آنکه متولی عین موقوفه، همه‌ساله، حاصل و منافع واقف را آنچه بشود استیفا نموده به اطلاع و نظارت مستطاب شامخ الالقاب، افقه‌الفق‌ها و اعلم‌العلما، سلمان العصری، وحید الدهری، جامع‌المعقول و المنقول حاوی الفروع و الاصول، خاتم‌المجتهدین [میرزا نصرا... مجتهد]به‌قرار تفصیل ذیل صرف و خرج روضه‌خوانی نماید در ماه مبارک رمضان دو مجلس به جهت حضرت امیرالمؤمنین (ع) و در ماه صفر در دهه آخر، ۱۰ مجلس به جهت حضرت امام‌حسن (ع) در دهه عاشورا، ۱۰ مجلس به جهت گلگون‌قبای صحرای کربلا سیدالشهدا (ع).» جالب است بدانید که این موقوفه همچنان فعال است و درآمد آن صرف منظور واقف می‌شود.
یکی دیگر از اسنادی که در بررسی تاریخ مزرعه مهرآباد جالب به نظر می‌رسد، سندی مربوط به دعوای «میرزا احمد خادم‌باشی و حاجیه‌خانم» است که در سال ۱۳۳۴ قمری (۱۲۹۵ خورشیدی) رخ داده است. این دعوا ظاهرا بر سر حق اجاره «یک زوج و نیم‌فرد» از موقوفه مهرآباد است؛ سند مربوط به این دعوا یکی از معدود اسناد دعاوی حقوقی به‌جا‌مانده از مشهد دوره قاجار است که یک خانم به‌عنوان یکی از طرفین دعوا مطرح و معرفی می‌شود.
کار دعوا بر سر موقوفه مهرآباد چنان بالا می‌گیرد که سید جواد ظهیرالاسلام، متولی وقت آستان‌قدس‌رضوی، به آن وارد می‌شود و بعد از رفع مشکل، دستور لغو توقیف حکم قبلی را صادر می‌کند (سند شماره۱۰۴۰۲۸، مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی).
در دوره‌های بعد و به‌ویژه با تأسیس و افتتاح کارخانه قند آبکوه در مشهد (پنجم‌آبان۱۳۱۵ خورشیدی) الگوی کشت در مزرعه مهرآباد هم تغییر می‌کند و بخشی از چغندر مورد‌نیاز این کارخانه از اراضی کشاورزی مهرآباد تأمین می‌شود (سند شماره۱۷۳۴۲۴، مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی).
در سال۱۳۴۳ خورشیدی، نیروگاه برق مشهد را بر روی بخشی از اراضی متصل به مهرآباد می‌سازند و به‌این‌ترتیب این مزرعه قدیمی در سپهر تاریخ صنعت برق ایران نیز دارای جایگاه و موقعیت می‌شود. امروزه مهرآباد به‌عنوان یکی از محلات حاشیه شهر مشهد، تغییرات اساسی و گسترده‌ای را نسبت به ادوار تاریخی قبل تجربه می‌کند. بافت شهری در این منطقه به‌کلی تغییر کرده است و دیگر نشانی از فضای قدیمی گذشته نیست، اما به نظر می‌رسد نصب المان یا کتیبه‌ای که بتواند تاریخ و سرگذشت این مزرعه قدیمی را برای ساکنان معاصر آن آشکار و روایت کند، می‌تواند نقشی محوری در معرفی هویت تاریخی این مزرعه قدیمی داشته باشد.