مرضیه ترابی | شهرآرانیوز؛ یکی از ویژگی‌های تاریخ حرم‌رضوی در دوره صفویه، توسعه بسیار سریع عمرانی در این مکان مقدس است. بر این ویژگی مهم باید تغییر ساختار تزیینات و توجه اکید به کیفیت آنها را هم افزود. در‌همین‌دوره است که بنای صحن عتیق توسعه یافت و به حدود چهار برابر اندازه اولیه رسید و بانیان، رواق‌هایی بسیار زیبا و شکیل را به اماکن متبرکه اضافه کردند. کار طلاکاری گنبد و مناره‌ها در همین دوره آغاز شد و به‌تدریج حرم‌رضوی شکل و شمایل امروزی خود را باز یافت.
این روند در دوره شاه‌عباس‌یکم به اوج خود رسید و دست‌کم تا پایان دوره شاه سلیمان، در نقطه اوج باقی ماند. فرمانروایان دودمان صفویه به دلایل اعتقادی و سیاسی توجه ویژه‌ای به مشهد داشتند و همین توجه، درباریان و بزرگان کشور را هم به حضور در طرح‌های عمرانی حرم امام‌رضا (ع) تشویق کرد و این‌چنین بود که نام افرادی مانند «ا... وردی‌خان» و «حاتم‌بیگ‌اردوبادی» با تاریخ ابنیه آستان‌قدس‌رضوی پیوند خورد و با این پیوند جاودانه شد.
رواق و گنبد «حاتم‌خان» یا «حاتم‌خانی» یکی از این دست آثار است که با اهتمام حاتم‌بیگ اردوبادی ساخته شد. این بنا که امروز قصد مرور تاریخ آن را داریم، دارای یکی از غنی‌ترین آثار هنر معماری و کاشی‌کاری ایرانی اسلامی است که در کمتر‌جای دنیا می‌توان نظیر و مانندی برای آن یافت، آن‌چنان‌که به اعتقاد جمعی از اهل فن و پژوهش، نمونه‌ای منحصر‌به‌فرد در نوع خود محسوب می‌شود.
رضاقلی‌خان‌هدایت در کتاب «متمم روضةالصفای ناصری» می‌نویسد: «اردوباد قصبه‌ای دل‌نشین و آباد در جانب شمالی رود ارس و روسیه [است که]به خوبی آب‌وهوا و وفور چشمه‌های خوشگوار معروف [است]... طایفه نصیریه، از دودمان استادالبشر، خواجه‌نصیرالدین‌توسی، در آنجا می‌زیسته‌اند. صدمات خورده‌اند و حاتم‌بیگ اعتمادالدوله، وزیر شاه‌عباس، از آن ولایت بود. قریب بیست سال به استقلال وزارت ایران نمود.»
حاتم‌بیگ اردوبادی را با وجود نداشتن شهرت مانند دیگر دیوان‌سالاران نامدار ایرانی همچون خواجه‌نظام‌الملک یا خواجه‌رشیدالدین فضل‌ا... همدانی، باید در ردیف آنها و هم‌عرض ایشان بدانیم؛ سیاست‌مداری کارکشته و ادیبی توانمند که به زبان‌های عربی و ترکی مسلط بود و توانست حدود دو دهه، در دربار هزار رنگ و فریب شاه‌عباس‌یکم‌صفوی بر صدر بنشید و سر سالم به در ببرد.
درباره انتساب حاتم‌بیگ به شجره دودمان خواجه‌نصیرالدین توسی تردیدی وجود ندارد. هرچند‌که برخی مورخان تاریخ شهر مشهد، گزارش‌های نامربوط به این موضوع در متون خود آورده‌اند؛ فی‌المثل فاضل بسطامی که باید اثر وی «فردوس‌التواریخ» را نخستین تک‌نگاری درباره تاریخ شهر مشهد بدانیم، به نقل از «حاجی میرزاجعفر‌طبیب»، حاتم‌بیگ را از طایفه «چوله‌جانی‌قربانی» می‌داند که در عصر یکی از سلاطین صفوی، بیگلربیگی مرو شاهجان و بسیار عظیم و جلیل بوده است.
چنین ادعا‌هایی با‌توجه‌به گزارش اسکندربیک‌منشی در «عالم‌آرای عباسی» درباره جایگاه و دودمان حاتم‌بیگ اردوبادی چندان محل‌اعتنا نیست. حاتم‌بیگ چنان که از نامش پیداست، در اردوبادِ قفقاز زاده شد. پدرش «ملک‌بهرام» کلانتر آن خطه بود و حاتم‌بیگ بعد از مرگ پدر، صاحب شغل وی شد و، چون در این امر از خود توانمندی و کیاست نشان داد، مورد توجه سیاست‌مداران و حاکمان عصر صفوی قرار گرفت که در اواخر عهد شاه‌تهماسب‌یکم، دربه‌در به‌دنبال چنین دیوان‌سالاران کاربلدی می‌گشتند.
حاتم‌بیگ ابتدا به وزارت حاکم خوی رسید و موقعیت سیاسی جدیدی را تجربه کرد. او در سال۹۸۵قمری و در ابتدای دوره فرمانروایی سلطان محمدخدابنده که عصری پرتشویش و سراسر بحران در تاریخ ایران محسوب می‌شود، به وزارت «ولی‌خان‌افشار»، حاکم کرمان، منصوب شد و حدود دوازده سال در این ناحیه ماند و به خدمات دیوانی و سیاسی مشغول بود.
او بعد‌ها در پی سرکوب شورش کرمان، همراه «یعقوب‌خان‌ذوالقدر» به شیراز رفت و در دارالحکومه این شهر به خدمت پرداخت، اما تا شاه‌عباس‌یکم، سر از خطه فارس درآورد، یعقوب‌خان، گرفتار تیغ بی‌دریغ میرغضبان او شد و دودمانش بر باد رفت. در این وقت، حاتم‌بیگ در ردیف سیاست‌مداران و دیوانیان دربار شاه صفوی قرار گرفت و همراه فرهادخان‌قرامانلو به کرمان فرستاده شد تا به تیغ تدبیر، فتنه یوسف‌خان افشار را فرو نشانَد و حاتم‌بیگ در نهایت توانمندی و با کمترین خون‌ریزی، آن امر را به انجام رساند و این‌چنین بود که مورد توجه شاه‌عباس‌یکم قرار گرفت و به وزارت اعظم او رسید.
از ویژگی‌های مهم حاتم‌بیگ در سیاست‌ورزی‌هایش، باید به جایگزینی تلاش‌های سیاسی به جای تکاپو‌های نظامی اشاره کرد. او بسیاری از شورش‌ها را با چنین رویکردی فرو نشاند و امنیت و آرامش را به ایران باز گرداند؛ به‌همین‌دلیل سخت مورد توجه شاه‌عباس بود. حاتم‌بیگ اردوبادی روز پنجم ربیع‌الاول سال۱۰۱۹قمری (۷خردادماه ۹۸۹خورشیدی) هنگام انجام یکی از این مأموریت‌های خطیر در ارومیه، دار فانی را وداع گفت.
با مرگ او، نه‌تن‌ها آن فتنه فرو ننشست، بلکه آتش آن شعله‌ورتر شد و جز به تیغ آبدیده قزلباشان شاه عباس‌یکم، آرام نگرفت. پیکر حاتم‌بیگ اردوبادی را به مشهد حمل کردند و در حرم‌مطهر‌رضوی، زیر گنبد رواقی که به اهتمام و خرج خودش بنا شده بود، به خاک سپردند.
رواق حاتم‌خانی از لحاظ موقعیت جغرافیایی، در شرق روضه‌منوره‌رضوی قرار دارد. این رواق از شرق به دارالسعاده، از شمال به رواق و گنبد ا... وردی‌خان و از جنوب به رواق دارالسلام وصل می‌شود. طبق گزارش مرحوم عزیزا... عطاردی در جلد نخست «فرهنگ‌خراسان» رواق حاتم‌خانی را در سال۱۰۱۰قمری ساخته‌اند، اما به نظر می‌رسد که این گزارش چندان مقرون به صحت نباشد و باید آن را تاریخ آغاز بنا بدانیم و نه اتمام آن.
در سال۱۰۱۰قمری، شاه‌عباس یکم بر‌اساس نذری که به‌واسطه پیروزی بر ازبکان باید ادا می‌شد، پیاده از اصفهان به مشهد آمد و طرح توسعه حرم‌مطهر و شهر مشهد با این سفر کلید خورد؛ بنابراین ساخت رواق حاتم‌خانی در نهایت حدودا در همان سال۱۰۱۰ قمری شروع شده و از‌آنجا‌که حاتم‌بیگ در سال۱۰۱۹قمری بدرود حیات گفته است، باید کار ساخت و تزیین بنا را در این تاریخ، پایان‌یافته بدانیم. در‌واقع بنای گنبد و رواق حاتم‌خانی، برخلاف باور برخی از پژوهشگران، مقدم بر تاریخ ساخت گنبد و رواق ا... وردی‌خان است که ظاهرا ساخت آن در سال۱۰۲۰ قمری به پایان رسید.
این رواق بسیار باشکوه، هفت متر و سی سانتی‌متر عرض و سیزده متر و پنجاه سانتی‌متر طول دارد و ارتفاع آن از زیر گنبد، حدود یازده متر و شصت سانتی‌متر است. کف رواق در ابتدا از سنگ‌های سیاه صیقل خورده بود، اما در ادوار تاریخی بعد آن را با سنگ مرمر آراستند.
کاشی‌های رواق حاتم‌خانی که نصب آنها از یک و نیم متر بالاتر از کف و بعد از سنگ‌های ازاره آغاز می‌شود، در ردیف ممتازترین کاشی‌های حرم رضوی است و تنها می‌توان آنها را از حیث کیفیت و زیبایی با کاشی‌های سنجری و نیز کاشی‌های نصب شده در رواق ا... وردی‌خان، مقایسه کرد.
همچنین کاشی‌های سقف رواق و فضای زیر گنبد، بسیار زیبا و چشم‌نواز است و هر بیننده‌ای را مسحور می‌کند. بخشی از این کاشی‌های فوق‌العاده در سال۱۳۰۸ خورشیدی به‌دلیل نفوذ رطوبت تخریب شده بود که با تمهید دو تن از معماران آن زمان به نام‌های حاج‌عباس‌معمار و حاج‌محمدرضا‌معمار، قسمت‌های آسیب‌دیده را با میله‌های آهنی به سقف کلاف کردند که مانع از ریزش آنها شوند. اما این تعمیر موقت در سال۱۳۳۶خورشیدی به تخریب بیشتری انجامید و این خطر وجود داشت که هر‌آن بخش‌هایی از سقف فرو بریزد؛ به‌همین‌دلیل، به دستور «فخرالدین‌شادمان»، نایب‌التولیه وقت آستان‌قدس‌رضوی، بخش آسیب‌دیده کلا تخریب و بنای جدید به جای آن ساخته شد.
کاشی‌های نصب‌شده در تعمیرات سال۱۳۳۶خورشیدی، از لحاظ زیبایی و کیفیت، تفاوتی با آثار دوره صفویه ندارند؛ با‌این‌همه این نخستین بار در تاریخ رواق حاتم‌خانی نبود که مرمت و تعمیر اساسی در آن صورت می‌گرفت. رد و نشان این تعمیرات را می‌توان در کتیبه‌های مربوط به ادوار مختلف تاریخی، مانند کتیبه بلندبالای عهد ناصرالدین‌شاه که در سال۱۲۷۱قمری نصب شده است و به تعمیر ازاره رواق حاتم‌خانی اشاره دارد، پیدا کرد: «خدیو عادل جم‌جاه ناصرالدین‌شاه/ مهین‌سلیل سلاطین دوده قاجار/ پس از ورود خراسان و نظم این سامان/ پس از وصول به این آستان عرش‌مدار/ ... نظر چو بر در و دیوار این عمارت کرد/ ندید لایق این در ازاره دیوار/... نوشت خامه خرم برای تاریخش/ از او هماره بماند به عالم این آثار (به ابجد:۱۲۷۱).»
رواق حاتم‌خانی دری به غایت نیکو و آراسته به سمت روضه منوره داشت که آن را با طلا و نقره و سنگ‌های قیمتی آراسته بودند. جواهرات این درِ نفیس، در دوره نادرمیرزا، نواده نادرشاه که در دوره قاجار دست به شورش زد، به غارت رفت و بعد‌ها با فرمان فتحعلی‌شاه آن را دوباره با لایه‌های نازک طلا و نقره پوشاندند.
تا اوایل دوره قاجار، در سمت غربی و در کنار ورودی به روضه منوره و کنار ضریح مطهر، پنجره آهنی بزرگی شبیه به پنجره فولاد صحن عتیق نصب شده بود که در پشت آن، فضایی برای مداحی و قصیده‌خوانی مداحان وجود داشت. در رواق حاتم‌خانی علاوه بر پیکر حاتم‌بیگ اردوبادی که ظاهرا در زیر گنبد مدفون است، مدفن تعدادی از رجال سیاسی و مذهبی ادوار بعدی هم قرار دارد؛ از جمله فتحعلی‌خان صاحب‌دیوان، از امرای دوره قاجار و نایب‌التولیه حرم‌رضوی که قبر وی در صفه کوچک بخش شرقی دیوار شمالی رواق حاتم‌خانی قرار گرفته است.