حرم امام رضا(ع) بعد از انقلاب اسلامی چه تغییراتی کرد؟

سیدی | شهرآرانیوز؛ حرم با قدمتی ۱۲۰۰ ساله همیشه محل ارادت زائران و مجاوران بوده و هر‌کس به فراخور حال و وسعش تلاش کرده است نقشی به‌یادگار در آن ماندگار کند. بااین‌همه وقتی حرف از توسعه حرم‌مطهر به میان می‌آید، آنچه در چهار دهه پس از انقلاب‌اسلامی صورت گرفته است، هرگز با آن هزار‌واندی سال گذشته مقایسه‌پذیر نیست.

اسناد تاریخی می‌گویند طرح توسعه اطراف حرم‌مطهررضوی نخستین‌بار در ابتدای قرن چهاردهم خورشیدی کلید می‌خورد؛ در این دوران محمدولی اسدی، نایب‌التولیه آستان‌قدس، تلاش می‌کند بافت فرسوده اطراف حرم‌مطهر را با ایجاد فلکه حضرتی رنگی تازه دهد و طرحی نو دراندازد.

یکی از دلایل این تصمیم نیز افزایش جمعیت و راحتی وسایل حمل‌ونقل بوده است. در‌واقع با آسان‌شدن دسترسی به وسایل‌نقلیه و سهولت مسافرت، بر تعداد زائران مشهد نیز به‌مرور افزوده می‌شود، آن‌چنان‌که توسعه مسیر‌های منتهی به آستان ملائک‌پاسبان امام‌رضا (ع) را واجب می‌کند.

پس از این دوره، دومین فردی که ترکیب خیابان‌های اطراف حرم را به‌هم می‌ریزد، عبدالعظیم ولیان است. او که کلیددار آستان حضرت‌دوست در دهه ۴۰ و ۵۰ بوده، با هدف وسیع کردن کوچه و گذر‌های اطراف حرم، بخش زیادی از بافت مشهد قدیم را تخریب و به حریم حرم الحاق می‌کند.

بااین‌همه، وسعت حرم در ابتدای پیروزی انقلاب‌اسلامی تنها ۱۲ هزار مترمربع بوده که شامل دو صحن کهنه و نو با چهار دروازه ورودی، دو گلدسته و دو رواق می‌شده است؛ وسعتی که پس از انقلاب و تنها در مدت چهار دهه به بیش از یک میلیون مترمربع می‌رسد. در واقع ۶۰‌هزار‌و‌۵۰۰ مترمربع از ۷۰‌هزار مترمربع فضای سرپوشیده زیارتی این مجموعه از دهه ۶۰ قرن چهارده خورشیدی ساخته شده که با احتساب مساحت همه بخش‌های زیارتی و غیرزیارتی، وسعت حرم‌مطهر را به یک‌میلیون مترمربع نزدیک کرده است.

توسعه قسمت پایین‌پا و پیش‌روی حضرت

برابر آنچه در کتاب «تاریخ آستان‌قدس» آمده است، پس از تخریب اطراف حرم در دوره ولیان و تسطیح آن، گویا در اضلاع بقاع متبرکه و دیگر ابنیه و اماکن حرم ناموزونی دیده می‌شده است؛ از‌همین‌رو نیز مهندسان و معماران وقت آستانه در همان سال نخستِ بعد‌از‌انقلاب تلاش می‌کنند هربار بخشی از این ناموزونی‌ها را اصلاح کنند.

اولین اقدام هم عملیات توسعه قسمت پایین‌پا و پیش‌روی حضرت (ع) است که سبب می‌شود ۸۸‌مترمربع به‌وسعت روضه منوره افزوده شود. معماران و هنرمندان آستانه در ادامه، کاشی‌کاری و آیینه‌کاری‌ها را تعمیر می‌کنند و به‌جای در‌های پایین‌پا و پیش‌رو در‌های چهارلنگه‌ای نصب می‌کنند تا زائران با سهولت به حرم‌مطهر رفت‌وآمد کنند؛ همچنین گنبد‌مطهر هم که طلای آن به‌مرورزمان در اثر فرسایش از بین رفته و سیاه شده بوده است، دوباره مطلا می‌شود.

 برداشتن نرده‌های جلوی صحن موزه برای سهولت در رفت‌وآمد زائران هم یکی دیگر از گام‌های تغییر در حرم‌مطهر است که در اواخر دهه‌۵۰ و اوایل دهه ۶۰ قرن چهارده انجام می‌گیرد.

توسعه و ساخت صحن‌ها

این اندک، اما در دهه ۶۰، به‌ویژه سال‌های پس از پایان جنگ هشت‌ساله، شتاب می‌گیرد و افزایش تعداد صحن‌ها، به‌عنوان یکی از طرح‌های ادامه‌دار، در دستور‌کار قرار می‌گیرد. مهندس دیشیدی، یکی از معماران قدیمی حرم، در مصاحبه‌ای که با بخش تاریخ‌شفاهی آستان‌قدس‌رضوی انجام داده است، از صحن قدس و جمهوری‌اسلامی به‌عنوان نخستین صحن‌های ساخته‌شده پس از انقلاب نام می‌برد و می‌گوید: 

«فضای بازی در جنوب مسجد گوهرشاد قرار داشت. صحن قدس را آنجا و در دوطبقه ساختیم که طبقه همکف ۳ هزارو ۲۰۰ مترمربع وسعت داشت؛ همچنین ازآنجاکه در طول تاریخ حرم‌مطهر، رواق‌ها و صحن‌ها همیشه از قسمت شمال، شرق و جنوب توسعه یافته بودند و قسمت غربی حرم تقریبا دست‌نخورده و بدون‌تغییر یا توسعه چشمگیری باقی‌مانده بود، در گام بعدی تصمیم گرفته شد باتوجه‌به کثرت زوار که در آن روزگار سالانه ۱۲ میلیون نفر می‌شدند، فضا‌های زیارتی مجموعه حرم از این قسمت (جهت غربی) توسعه پیدا کند. 

مساحتی که برای ساخت این صحن تصویب شد ۹ هزار‌و‌۵۰۰ مترمربع بود و سوای این، در آن دو گل‌دسته با ارتفاع ۳۲ متر نیز سر به شانه آسمان نهاد. همچنین در قسمت شرقی این صحن تازه، یک پنجره فولاد نصب کردیم که به رواق دارالولایه متصل می‌شود. بعدازاین هر‌ساله با افزایش جمعیت زوار هر‌بار صحنی نو ساخته و توسعه حریم حرم را سبب شد.»

این‌طور می‌شود که تعداد صحن‌های ساخته‌شده پس از انقلاب‌اسلامی در حرم‌مطهررضوی به عدد هشت می‌رسد. این‌صحن‌ها اکنون شامل صحن جمهوری‌اسلامی (۱۹ هزارو ۶۵ مترمربع)، صحن جامع‌رضوی (بیش از ۱۱۷‌هزار مترمربع)، صحن امام‌خمینی (ره) (حدود ۱۰ هزار مترمربع)، صحن قدس (۲ هزارو ۵۰۰ مترمربع)، صحن هدایت یا امام حسن‌مجتبی (ع) (۱۷هزار‌و۹۸۰ مترمربع)، صحن کوثر (۱۵هزارو ۲۶۶ مترمربع)، صحن غدیر (۱۲هزارو ۲۶۰ مترمربع) و صحن رضوان (مجموعه باغ‌رضوان) می‌شود.

رواق دارالولایه و پس از آن

ایجاد رواق‌ها نیز از دیگر تغییر و تحول‌ها برای توسعه حرم‌مطهر است. رواق دارالولایه (در غرب و شمال‌غربی حرم) نخستین رواق پس از‌انقلاب است که با ۹ هزارو ۷۰۰ مترمربع زیربنا در محل قدیم مدرسه بالاسر‌مبارک و بازار زنجیر، بازار کفاش‌ها و بازار وزیر‌نظام سقف و ستون می‌خورد.

در ادامه هم با ساخت رواق دارالاجابه (۲ هزار‌و‌۴۴۰ مترمربع)، رواق دارالهدایه (۸۵۴ مترمربع)، رواق دارالرحمه (۸۳۱ مترمربع)، رواق دارالحجه (۶ هزارو ۷۹۹ مترمربع)، رواق دارالحکمه (۱۴۶۸ مترمربع) رواق دارالانابه (۶ هزارو ۵۰۰ مترمربع)، رواق جدید بالاسر مبارک (۵۳۶ مترمربع زیربنا)، رواق امام‌خمینی (ره) (۹ هزارو ۸۴۰ مترمربع) و رواق دارالکرامه (۱۸۳۰ مترمربع) ۹ رواق به فهرست رواق‌های حرم افزوده می‌شود.

ایجاد بست‌ها در تاریخ حرم

تا دهه ۷۰ قرن گذشته، در ورودی اماکن و بیوتات آستان‌قدس چهار راهرو برای عبور زائران وجود داشته که اصطلاحا به آنها بست می‌گویند. نخستین بست در طرف غرب رو به بالا‌خیابان قرار دارد. دومی در طرف شمال رو به محله نوغان و خیابان طبرسی، سومی به‌طرف شرق رو به پایین‌خیابان و چهارمی در طرف جنوب‌غرب مقابل بازار بزرگ و جنب مسجد گوهرشاد ساخته شده است.

دو بست بالا و پایین که هنوز هم با این نام خوانده می‌شوند از دیر ایام وجود داشته‌اند و نام آنها در متون قدیمی، اسناد و مدارک آستان‌قدس آمده است. اینها همان بست‌های شرقی و غربی هستند که این اسامی ظاهرا به‌خاطر جریان آب خیابان (از غرب به شرق) بر این دو بست نهاده شده است. دو بست دیگر در طرف شمال و جنوب ساخته شده‌اند، اما از بنا‌های بعد از انقلاب هستند. 

اکنون با توسعه صحن‌ها، حرم‌مطهررضوی دارای هفت بست است که شامل بست امام‌رضا (ع) (ورودی باب‌الرضا (ع) و باب‌الجواد (ع))، بست شیخ‌طوسی (ورودی شیخ طوسی)، بست شیخ حر عاملی (ورودی نواب صفوی)، بست شیخ طبرسی (ورودی طبرسی)، بست شیخ بهایی (بین صحن جامع‌رضوی و مجموعه حرم‌مطهر)، بست شرقی صحن جامع‌رضوی (ورودی شرقی) و بست غربی صحن جامع رضوی (ورودی غربی) می‌شود. 

توسعه روضه منوره

بازسازی‌های صورت‌گرفته در حرم‌مطهر پس از انقلاب آن‌قدر گسترده است که به‌تن‌هایی می‌توان برایش چند مثنوی کتاب نوشت که حتی نام‌بردن اجمالی آنها فهرستی بلندبالا می‌سازد؛ فهرستی که در سیاهه آن اقداماتی نظیر توسعه روضه‌منوره از سه طرف، تعویض ضریح قدیم و نصب ضریح جدید، بازسازی مدرسه نواب، بازسازی مقبره پیرپالان‌دوز، نوسازی مدارس علمیه پریزاد و دو‌در تنها اندکی از بسیار است.

توسعه کتابخانه، موزه، دارالشفا و فضای سبز

سوای معماری حرم، توسعه فضا‌های فرهنگی یکی دیگر از تغییر و تحول‌های صورت‌گرفته در مجموعه حریم‌حرم حضرت دوست پس از انقلاب‌اسلامی است. توسعه کتابخانه، دانشگاه و موزه تنها اندکی از این مهم است که می‌توان در این میان به ایجاد مجموعه موزه‌های حرم‌مطهر، احداث دانشگاه علوم‌اسلامی‌رضوی، احداث کتابخانه مرکزی آستان‌قدس‌رضوی، احداث کتابخانه مسجد گوهرشاد، احداث ساختمان بنیاد پژوهش‌های اسلامی و احداث ساختمان مدیریت حوزه‌علمیه خراسان اشاره کرد.

علاوه‌بر‌این‌ها توسعه فضا‌های رفاهی، بهداشتی و درمانی مانند احداث پارکینگ‌های مختلف، توسعه دارالشفا، بیمارستان‌ها، مهمان‌سرای حضرتی و ایجاد فضا‌های سبز مختلف مانند باغ‌رضوان را نباید از قلم انداخت.

در ادامه حتما بخوانید روایتی از سفرنامه‌های تصویری قدیمی درباره مشهد