محبوبه عظیم‌زاده | شهرآرانیوز؛ مرکز آثار مفاخر و اسناد دانشگاه فردوسی مشهد، که سال ۱۳۸۳ تأسیس شده است، همراه با باشگاه مفاخر و پیشکسوتان دانشگاه و همچنین موزه آن ـ که البته هردو زیرمجموعه همین مرکز محسوب می‌شوندـ همچنان که از نام آن هم پیداست، کانون گران بها‌ترین میراث بزرگ‌ترین مرکز دانشگاهی مشهد است.
این مرکز در برهه‌ای از زمان دچار یک رکود ده ساله شد، اما دوباره از اردیبهشت ۱۳۹۳، به فعالیت خود ادامه داد و بیش ازپیش روی اهداف خود تمرکز کرد. به صورت کلی، باید گفت که جمع آوری، حفظ و نشر اسناد و آثار مرتبط با بزرگان علمی و ادبی دانشگاه و همچنین پاسداشت مفاخر آن اهم اهداف و فعالیت‌های این مجموعه است، اما اینکه این مرکز به صورت جزئی چه اهدافی را دنبال می‌کند، بخشی از مطلب امروز است. همچنین، ما به همراه جواد راشکی علی آباد، کارشناس این مجموعه، سرکی کشیده ایم به موزه مفاخر دانشگاه فردوسی مشهد که شرح این بازدید بخش دیگری از مطلب امروز ماست.
اینجا، هم زمان، یک تکه از تاریخ این شهر و تاریخ این دانشگاه است. به صورت مشخص، موزه دانشگاه فردوسی مشهد قرار است تاریخچه دانشگاه را برای ما روایت کند، از ریزترین و جزئی‌ترین مسائل گرفته تا هر تغییر و تحولی که در کلیت آن اتفاق افتاده است، از تغییر اسامی و تغییر لوگوی دانشگاه که تصاویر آن به دیوار‌های موزه آویخته تا تصاویر هوایی از تحولات ارضی دانشگاه که حالا برای تماشای بازدیدکنندگان از سقف آویزان است.
راشکی می‌گوید: موزه دانشگاه فردوسی مشهد اولین موزه‌ای است که تاریخ خود را روایت می‌کند: «موزه‌هایی هستند که دست روی موضوع خاصی گذاشته اند، مثلا موزه جانورشناسی، اما چنین چیزی در دانشگاه‌های دیگر نداریم. به تازگی یکی در دانشگاه بیرجند تأسیس شده که البته اقتباسی است از همین کار دانشگاه فردوسی مشهد.»
و چنان که انتظار می‌رود، اولین چیزی که در بدو ورود به موزه به چشم می‌خورد دیوارنوشتی است مزین به سه بیت از «شاهنامه» با کلیدواژه «خرد»، به همراه فرشتگانی که آن را به عنوان ودیعه‌ای از جانب خداوند برای انسان هدیه آورده اند: «خرد رهنمای و خرد دل گشای/ خرد دست گیرد به هر دو سرای// خرد چشم جان است، چون بنگری/ که بی چشم شادان جهان نسپری// کسی کاو خرد را ندارد به پیش/ دلش گردد از کرده خویش ریش».
ادب و ادبیات در این موزه سهم درخورتوجهی دارد؛ و البته نگاهی به سابقه تشکیل این دانشگاه و دانشکده‌های آن می‌گوید که باید هم چنین باشد. دانشکده ادبیات، اولین دانشکده دانشگاه فردوسی است که سال ۱۳۳۴ تأسیس شده است. اگر به صورت جزئی‌تر بخواهیم بگوییم، دانشگاه مشهد، قبل از انقلاب، اعم از دانشگاه فردوسی و دانشگاه علوم پزشکی بوده است.
به این ترتیب، دانشکده پزشکی که سال ۱۳۲۸ تأسیس شده است در بین دانشکده‌های دانشگاه مشهد بیشترین قدمت را دارد. اما از سال‌های ۶۵-۶۶ این دو دانشگاه کاملا از هم جدا می‌شوند؛ براین اساس، اولین دانشکده دانشگاه فردوسی مشهد می‌شود دانشکده ادبیات، نکته‌ای که البته در خود موزه هم درخورمشاهده است و در توالی دانشکده‌های احداث شده ــ که حالا نمایی از در ساختمان آن‌ها قاب گرفته شده و روی دیوار است ــ این دانشکده ــ که امروز به نام دکتر علی شریعتی است ــ جایگاه اول را دارد.
محمود فرخ یکی از بزرگان دنیای ادبیات خراسان است که نامش در این موزه به چشم می‌خورد، کسی که به گفته راشکی، با چانه زنی‌های فراوان، نقش پررنگی در تأسیس دانشگاه فردوسی داشت. اردیبهشت ۵۳، دکترای افتخاری دانشکده ادبیات و علوم انسانی به او اعطا می‌شود و ــ به قول شاعرــ چشم دوستان را روشن می‌کند.
این ماجرا، حالا، به صورت منظومه‌ای مکتوب درکنار تصویر فرخ در لباس استادی دانشگاه فردوسی مشهد روی دیوار موزه جا خوش کرده است: «فرخْ استاد نامدار عزیز/ که بُوَد نامش افتخار وطن// رجلی پاک و فاصل و دانا/ شاعری فَحْل در مقام سخن// یافت اکنون ز سوی دانشگاه/ لقبی باشکوه و مُسْتَحْسَن// یعنی استاد افتخاری شد/ زآنکه بود از سخنوران کهن// گر نیفزود بر فضائل او/ لیک شد چشم دوستان روشن».
دفتر شعر فرخ با اشعاری که او به دستخط خوش خود مکتوب کرده نیز یادبودی از این استاد ادبیات است که در این موزه به چشم می‌خورد.
محمد قهرمان و بخشی از وسایل شخصی اش بخش دیگری از جذابیت‌های ادبی این فضا به شمار می‌آیند، یادبود‌هایی که البته در گالری دوم موزه ــ که به دوره معاصر یا بعد از انقلاب می‌پردازدــ قرار دارد. قهرمانْ غرفه‌ای دارد اینجا که قبل از هرچیز تصویر پرصلابت اوست که در آن به چشم می‌آید و، پس از آن، آثار و اسنادی متعلق به قهرمان که خانواده اش به موزه اهدا کرده اند. عکس مشهورش در کنار اخوان هم همین جاست، و ــ به علاوه ـــ کتاب «فرشته مهر» ش که ترانه‌ها و تصنیف‌های اوست و چندین دیوان شعر که با مقدمه و تصحیح قهرمان چاپ و منتشر شده اند؛ دیوان ناظم هروی، دیوان ابوطالب کلیم همدانی، دیوان حاجی محمدجان قدسی مشهدی ازاین دست هستند. دراین میان، برخی از ابزار‌ها و ادوات و وسایل شخصی قهرمان هم به چشم می‌آیند، ازجمله خودکاری متعلق به کمپانی «پارکر» که اسم خودش روی آن حک شده است.
دانشگاه فردوسی و استادان و پژوهشگران آن، در گذر سال ها، باعث وبانی برگزاری و برپایی کنگره‌ها و اجلاس‌های کشوری و بین المللی زیادی بوده اند، رویداد‌هایی که قدم بزرگی در راه شناخت و معرفی ادیبان و ظرفیت ادبی کشور بوده اند و، ازآن میان، چند نمونه شهرت بسیاری کسب کرده و حسابی ماندگار شده اند که تصاویری از آن‌ها اکنون در موزه به چشم می‌خورد.
یک نمونه مشهور از این کنگره ها، کنگره هزاره شیخ طوسی است که از ۲۸ اسفند ۱۳۴۸ تا ۳ فروردین۱۳۴۹ با حضور نزدیک به ۱۵۰تن از استادان، دانشمندان و اسلام شناسان برجسته از ۲۱کشور جهان برگزار شد. در تاریخچه این کنگره آمده است که مجموع سخنرانی‌های عربی و فارسی آن هم، طی سال‌های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۴، در سه مجلد، در انتشارات دانشگاه فردوسی به چاپ رسیده اند.
همچنین، سه کتاب «اختیار معرفة الرجال» («رِجال کَشّی»)، «شرح حال و آثار شیخ طوسی» و «الفهرست» شیخ طوسی نیز در حاشیه همایش منتشر شد. نکته دیگری که این همایش را به یکی از بزرگ‌ترین و موفق‌ترین کنگره‌های ادبی تبدیل کرد؛ ایجاد بستری مناسب برای گفتگو میان دانشمندان اهل سنت و علمای شیعه بود که وحدت و اتحاد جهان اسلام و تقریب میان مذاهب مختلف را نشان می‌داد. کنگره بین المللی بزرگداشت ابوالفضل بیهقی، در شهریور ۴۹، در دانشکده ادبیات و علوم انسانی، و کنگره جهانی ناصرخسرو، که در شهریور ۵۳ بازهم در همین دانشکده برگزار شد، از دیگر دستاورد‌های دانشگاه فردوسی است.
مفاخر ادبی، که حالا آثار و اسنادشان در این موزه کنار هم جمع شده است، البته بیش از این هستند؛ استادان و نام آورانی، چون دکتر علی اکبر فیاض، دکتر غلامحسین‌یوسفی، استاد کاظم مدیر شانه چی، دکتر محمدمهدی رکنی یزدی، دکتر مهدی مشکوة الدینی، علی باقرزاده، دکتر علی شریعتی، دکتر محمدجعفر یاحقی، همه، از کسانی هستند که یادشان و نامشان در مرکز آثار مفاخر و اسناد دانشگاه فردوسی مشهد می‌درخشد، استادانی که در جمع استادان نمونه کشوری هم نامشان به چشم می‌خورد.
علاوه براین ها، ابزار‌ها و ادواتی، چون گرامافون قدیمی دانشکده ادبیات، کتاب یادبود «انقلاب سفید» که توسط یکی از کارمندان کتابخانه به دانشگاه اهدا شده، لباس رسمی استادی دکتر یوسفی و وسایل شخصی او، از جمله کیف دستیِ منقش به نام خودش، و حتی کارنامه تحصیلی دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، زمانی که در الهیات تحصیل می‌کرده است، همه، از جزئیات جذابی است که در این موزه به چشم می‌آیند.
شاید برای شما هم جالب باشد که بدانید، وقتی در سال ۱۳۴۱ چاپخانه دانشگاه با مدیریت دکتر یوسفی فعال می‌شود، او، طی نامه‌ای که اکنون در اینجا نگهداری می‌شود، سهم خودش از سود چاپخانه را به دانشگاه می‌بخشد. توضیح اینکه بیست درصد از سود ویژه چاپخانه بین اعضای هیئت مدیره و بازرس تقسیم می‌شده است.
اما فعالیت‌های این مرکز، همان طورکه به اشاره آمد، فقط بر حفظ و نگهداری دستاورد‌های گذشته و گذشتگان متمرکز نیست؛ این مرکز، همچنین، در همه این سال‌ها تلاش داشته تا از گذر کار‌های علمی و اجرایی مفاخر درگذشته و استادان کنونی دانشگاه را ارج بنهد.
بخشی از این فعالیت ها، چنان که راشکی بر آن‌ها تأکید دارد، ازاین قرار است: چاپ یادنامه مفاخر و بزرگان دانشگاه با عنوان «روشنان دانشگاه»، همکاری با مؤسسه فرهنگی-هنری «بخارا» و برگزاری گرامی داشت بزرگان علمی و ادبی دانشگاه درقالب «شب‌های بخارا» و انتشار سخنرانی‌های مراسم در نشریه همان مؤسسه، برگزاری برنامه‌هایی تحت عنوان «بر خوان تاریخ و فرزانگی» به صورت مجازی، برگزاری سلسله نشست‌های «سپهر سخن» برای معرفی و نقد کتاب‌های تألیفی استادان دانشگاه، و چاپ و انتشار ویژه نامه‌های نکوداشت استادان برجسته دانشگاه.
به این فهرست می‌توان فعالیت‌های دیگری را هم اضافه کرد، فعالیت‌هایی نظیر راه اندازی جایزه‌های تخصصی در گرامی داشت بزرگان دانشگاه، ازجمله جایزه استاد محمد قهرمان که اولین دوره آن در سال ۱۳۹۷ برگزار شد و تاکنون چهار دوره از آن برگزار شده است. تلاش برای نام گذاری خیابان ها، معابر و اماکن به نام مفاخر و نام آوران دانشگاه هم از کار‌های دیگر است، مثل نام گذاری خیابانی به نام استاد محمد واعظ زاده در مشهد و میدانی به نام دکتر ناصررضا ارقامی در نیشابور.
همچنین، جمع آوری، طبقه بندی و آرشیوسازی بیش از ۷۰هزار عکس و بیش از ۳۰۰هزار برگ سند قدیمی، و بیش از ۱۲۰۰ شیء تاریخی در کارنامه فعالیت‌های این مرکز قرار دارد. به گفته کارشناس این مجموعه، ایجاد کتابخانه آثار تألیف و تصحیح و ترجمه مفاخر و استادان برجسته دانشگاه، ایجاد کتابخانه آثار تحقیقی درباره تاریخ و مفاخر علمی و ادبی دانشگاه، و ایجاد کتابخانه‌ای از آثار منتشرشده در چاپخانه و انتشارات دانشگاه (نزدیک به سه هزار عنوان کتاب، اعم از تألیفات، تحقیقات و منشورات دانشگاه، جمع آوری شده است) نیز ازجمله این فعالیت هاست.