محبی | شهرآرانیوز؛ درباب آموزش وزن شعر و عروض و قافیه، که از ارکان اصلی شعر کلاسیک اند، کتاب‌های مختلفی به چاپ رسیده است که طیف گسترده‌ای از مخاطبان رامدنظر قرار می‌دهند، آثاری که برخی از آن‌ها بنا بر سنت گرایی دارند و بر اصول و قواعد کهن تأکید می‌کنند و برخی دیگر نگاهی نو و خلاقانه را پیشه کرده اند و قواعد را با بیانی سهل‌تر به مخاطب عرضه می‌دارند.
به هرحال، «نظام وزنی شعر فارسی» احتمالا تازه ترینِ این دست کتاب هاست که البته از جهاتی بدیع و بی سابقه است. ما، به مناسبت انتشار این اثر، کوتاه آن را معرفی کرده ایم و چند نمونه اساسی را هم کنارش قرار داده ایم که بدون تردید پیش چشم مؤلف کتاب اخیر بوده اند. اگر از علاقه‌مندان به مباحث زبان شناسی و حتی موسیقی هستید یا از محصلان و دانشجویان رشته‌های ادبیات، مطلب زیر باب طبعتان خواهد بود.
«نظام وزنی شعر فارسی»، که به قلم محسن مهدوی مزده و به اهتمام «نشر نو» منتشر شده است، یکی از تازه‌ترین کتاب‌ها با محوریت وزن شعر فارسی است. این کتاب ترجمه‌ای است از رساله دکتری نویسنده در دانشگاه آریزونا که البته ترجمه مستقیم و صرف نیست. اثر مهدوی، به جز مقدمه و جمع بندی، ۹ فصل را هم شامل می‌شود که از این قرارند: «وزن چیست؟»، «چهار دسته وزن فارسی»، «میزان بندی و سکوت»، «اجزای نظام وزنی»، «بحور شعر فارسی»، «طول وزن و باقی مانده ها»، «اختیارات شاعری و مشابهت ارکان»، «وزن شعر در فارسی گفتاری» و «سنت‌های وزنی دیگر».
به صورت کلی، باید گفت این اثر روی ماهیت وزن شعر دست گذاشته و تلاش دارد برای مخاطب روشن کند که ذات وزن چیست و چه چیزی در فارسی موزون است، و ــ درنهایت ــ نظریه‌ای نو ارائه کند درباره نظام وزنی شعر فارسی.
در پشت جلد این اثر می‌خوانیم:
«نظریاتی که کوشیده اند قواعدی برای تعیین اوزان شعر فارسی عرضه کنند، مستقل از میزان موفقیتشان در جامعیت و مانعیت، به این پرسش اساسی نمی‌پردازند که ذات وزن چیست و اساسا چرا برخی پاره‌های کلام موزون اند. این کتاب تلاشی است برای پاسخ به این پرسش هزارساله. نظریه وزنی حاضر، با اتکا بر یافته‌های زبان شناسی جدید و پژوهش‌های دهه‌های اخیر در ایران و غرب در عرصه موسیقی و روان شناسی ریتم، می‌کوشد، نه تنها قواعدی معرفی کند که بتوانند تعیین کنند چه چیز در شعر فارسی موزون است، بلکه تصویری نظام‌مند ارائه کند از اختیارات وزنی، وزن شعر فارسی گفتاری، و حتی نسبت وزن فارسی با سنت‌های وزنی دیگر، از جمله عربی و انگلیسی و ژاپنی.»
این کتاب در ۳۵۰ صفحه و به قیمت ۳۵۰هزار تومان در دسترس است.
نمی‌توان از کتاب‌های عروض وقافیه صحبت کرد و از مجموعه آثار ابوالحسن نجفی (۱۳۰۸-۱۳۹۴) نامی نبرد، کسی که شاید بیش از هر چیزی با «فرهنگ عامیانه فارسی» و «غلط ننویسیم» نزد مخاطبان آشنا باشد، اما چهار کتاب هم در این زمینه دارد که همه در نشر «نیلوفر» به چاپ رسیده اند و مکمل یکدیگر محسوب می‌شوند.
اولین کتاب این مجموعه، که در سال ۱۳۹۴ منتشر شد، «درباره طبقه بندی وزن‌های شعر فارسی» است که سه بخش دارد: بخش اول «طبقه بندی‌های اولیه» است که وزن‌های موجود در شعر فارسی را بررسی می‌کند، عنوان بخش دوم «پژوهش‌های اخیر» است، و بخش نهایی «چگونه طبقه بندی کنیم؟» نام دارد. نجفی در این اثر شیوه‌های موجود در طبقه بندی وزن‌ها را مطرح و بررسی می‌کند.
این کتاب ــ که به نوعی حکم مقدمه را برای اثر بعدی، یعنی «طبقه بندی وزن‌های شعر فارسی»، داردــ در صورت درس نامه و با حالتی آموزشی، در ۱۰ درس، وزن شعر فارسی را به تفصیل توضیح می‌دهد. این اثر به کوشش امید طبیب زاده، زبان شناس و از دانش آموختگان نزد نجفی، و براساس دست نوشته‌های ابوالحسن نجفی در سال ۱۳۹۵ منتشر شده است.
«طبقه بندی وزن‌های شعر فارسی»، که همچنان به همت امید طبیب زاده سروشکل یافته است، به اصول و قواعد طبقه بندی وزن‌های شعر فارسی می‌پردازد. نجفی، در این کتاب، با رد نظریات عروض دانان بزرگی همچون خواجه نصیرالدین طوسی و شمس قیس، شیوه جدیدی برای طبقه بندی عروض معروفی کرده و بیش از ششصد وزن شعر را در زبان فارسی به مخاطب معرفی می‌کند. او، در این شیوه جدید، درواقع، وزن‌ها را به دو گروه «متفق الارکان» و «متناوب الارکان» تقسیم می‌کند و، سپس، اعضای هر گروه را براساس خصوصیات ساده‌ای مثل تعداد هجا‌های هر رکن و تعداد رکن‌های هر مصراع در دسته‌ها و رده‌ها و بحر‌ها و وزن‌های متفاوت دسته بندی می‌کند. این اثر در سال ۱۳۹۷ منتشر شده است.
جدیدترین کتاب این مجموعه با عنوان «اختیارات شاعری و مقاله‌های دیگر در عروض فارسی» (۱۴۰۲) مجموعه مقالاتی است که درطی سال‌ها فعالیت نجفی در نشریه‌ها و مجله‌های مختلف به چاپ رسیده است و اغلب به موضوع تقطیع وزن‌ها اختصاص دارد. اولین این مقاله‌ها در سال ۱۳۵۲ نوشته شده و آخرین آن‌ها نیز متن سخنرانی نویسنده است که در سال ۱۳۸۶ منتشر شده است. این اثر، درمجموع، درباره تقطیع اوزان صحبت می‌کند؛ با این حال، می‌توان از مقاله «دایره‌ای با ۱۸۰ وزن» یاد کرد که به طور ویژه‌تر به طبقه بندی وزن‌ها می‌پردازد.
آن گونه که در شرح این فصل نوشته شده است، «تصویری که نجفی در این مقاله از نظام وزن شعر فارسی به دست می‌دهد مبیّن تفاوت‌های عظیمی است که بین نظام وزنی شعر عروضی فارسی و شعر عروضی عرب وجود دارد. در این مقاله، ابتدا انواع پایه‌هایی که از تکرار آن‌ها وزن به وجود می‌آید شناسایی شده و به سه دسته پایه‌های سه، چهار و پنج هجایی رسیده است؛ سپس، براساس پیکره‌ای مشتمل بر حدود ۵۰۰ وزن متفاوت، اوزان فارسی به دو دسته اوزان “متفق الارکان” و “مختلف الارکان” تقسیم شده است.»
در این فهرست، باید از استاد برجسته زبان و ادبیات فارسی، یعنی پرویز ناتل خانلری، و کتاب او با عنوان «وزن شعر فارسی» نیز نام برد، کتابی که ماحصل سال‌ها تحقیق و پژوهش پیرامون شعر فارسی بوده و در گذر زمان تعدیل و تکمیل شده است. نگارش این کتاب از دغدغه‌ای در دوره تحصیلات دکتری خانلری ریشه می‌گیرد، تااینکه بعد از مدتی درقالب تحقیقی با عنوان «تحول اوزان غزل فارسی» رخ می‌نماید و ــ جلوتر ــ به صورت کامل‌تر و درقالب کتاب «تحول اوزان غزل فارسی».
درنهایت، در سال ۱۳۳۷، دو باب اول همین اثر با نام «وزن شعر فارسی» منتشر می‌شود، تا سال ۱۳۴۵ که صورتی نزدیک به صورت فعلی می‌یابد. (چاپ تازه این کتاب را انتشارات «توس» منتشر کرده است.) جزئیات و دقت «وزن شعر فارسی» این اثر را به یکی از خواندنی‌ترین کتاب‌ها در حوزه وزن و عروض تبدیل کرده است. خانلری در این کتاب حتی از موضوعاتی، چون وزن زبان‌های هندواروپایی، وزن شعر در یونانی باستان و وزن شعر در لهجه‌های محلی و عامیانه هم غافل نشده است.
کتاب دیگری که در این مجال می‌توان از آن سخن گفت کتابی است به قلم یکی از استادان خراسانی ادبیات فارسی، اثری با رویکرد آموزشی و تأکید بر روی جزئیات مقوله وزن و عروض با نام «وزن و قافیه شعر فارسی» که تقی وحیدیان کامیار پدید آورده و «مرکز نشر دانشگاهی» نخستین بار در سال ۱۳۶۷ چاپ و منتشر کرده است. یکی از بارزترین ویژگی‌های این کتاب را باید سادگی بیان مفاهیم دانست، به علاوه مثال‌ها و تمرین‌های فراوان، نکاتی که درک وزن و عروض و قافیه را برای مبتدیان این حوزه آسان می‌کند.
از تعریف «شعر» و «هجا» گرفته تا برشمردن گروه‌های اوزان و اوزان دوری و آموزش گویای درست خواندن و درست نوشتن شعر با خط عروضی ــ که تفاوت‌هایی با رویکرد پیشینیان داردــ همه جزو ویژگی‌های تألیف وحیدیان کامیارند که هم به سنت‌ها توجه داشته و هم به نوآوری‌هایی پرداخته است.
کتاب «عروض و قافیه» سیروس شمیسا کتاب دیگری است با رویکرد آموزشی و دانشگاهی که بیش از هر قشر دیگری به کار دانشجویان رشته زبان و ادبیات فارسی می‌آید و به واسطه تمرین‌ها و پاسخ‌های گنجانده شده در آن نمونه خوبی برای آزمودن آموخته‌های حوزه عروض و قافیه به شمار می‌آید. در این اثر، ازجمله، از تقطیع و وزن، فنون تقطیع، اختیارات شاعری و عیوب قافیه سخن رفته است. این کتاب را نخستین بار انتشارات دانشگاه «پیام نور» در سال۱۳۷۰ چاپ و منتشر کرد.
در توصیف «عروض و قافیه» چنین آمده است: «در این کتاب، علم عروض با شیوه‌ای جدید ارائه شده است؛ مخصوصا، باتوجه به مفاهیم “صامت” و “مصوت” و “هجا”، که در عروض سنتی مطرح نبود، بسیاری از مطالب غامض عروض قدیم با نحوه‌ای جدید و آسان بازنویسی شده است.» البته کتاب شمیسا نسخه‌های دیگری هم دارد، اما این نسخه‌ها تفاوت چندانی با این چاپ ندارند.
عباس ماهیار، که خود از استادان بزرگ ادبیات کهن و البته دشوارفهم فارسی بود، اعتقاد داشت که ادبیات فارسی میراث عظیمی است که ــ با همه جلالتش ــ لازم است از نو بدان بنگریم، درباره اش تدقیق کنیم و ظرایف و لطایف آن را بررسیم، کاری که خود او در کتاب اخیر سعی کرده است انجام بدهد.
«عروض فارسی» کتابی است که ماهیار با تمرکز بر اشعار کهن فارسی برای آموزش عروض و قافیه نوشته است و اول بار سال ۱۳۷۳ به همت نشر «قطره» چاپ و منتشر شده است. در این اثر، هم از بحور و اوزان رایج شعر فارسی سخن گفته شده است و هم از اوزان نامأنوس و کم کارکرد در بحر‌های مختلف.