به گزارش شهرآرانیوز؛ روز‌های ملتهب هفته اول دی ماه ۱۳۵۷ در مشهد همان‌طور که پر وقایع، تجمعات و درگیری‌هاست، یک حادثه ویژه نیز در بیرون شهر دارد که در زندان رقم می‌خورد. حدود ساعت ۱۵:۱۰ روز ۵ دی نزدیک به هفتصد نفر از زندانیان بند ۲ ندامتگاه مشهد که عموما زندانیان عادی هستند، شورش می‌کنند. آنها خود را به پشت درب آهنی و میله‌های دیوار اول زندان می‌رسانند.
نگهبانان زندان برای کنترل زندانیان اقدام به تیراندازی هوایی می‌کنند، اما چون موفقیتی حاصل نمی‌شود، از فرمانداری نظامی مشهد تقاضای نیروی کمکی می‌کنند. در همین اثنا خبر آتش‌سوزی در شهر پیچیده و مردم به سمت زندان راه می‌افتند. بسته‌بودن درب اتوماتیک (اصلی) که در اثر نبودن نیروی برق از کار افتاده در کنار تجمع مردم و خانواده زندانیان در اطراف زندان، باعث می‌شود که نیرو‌های کمکی نتوانند به زندان وارد شوند و آتش‌سوزی‌ها و درگیری‌های داخل زندان تا چند روز ادامه یابد.
در این گزارش با نگاهی به اسناد ساواک که در مجموعه ۲۱ جلدی «انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، استان خراسان رضوی» گردآمده، نگاهی داشته‌ایم به حادثه آتش‌سوزی زندان مشهد و جریانات بعدش.
توضیح: اطلاعات این گزارش برای نخستین بار منتشر می‌شود.
حدود ساعت ۱۶:۱۵ در اثر تقاضای استاندار، پسر آیت‌ا... شیرازی، جهت مذاکره وارد زندان شده، لیکن تاکنون (۱۹:۰۰) موفق به مذاکره با زندانیان نشده است. ضمنا با وسایل آتش‌نشانی، حریق ایجادشده اطفاء گردیده است. تاکنون میزان خسارات وارده و تعداد مجروحین و احتمالاً کشته‌شدگان داخل زندان به علت عدم دسترسی به مأموران زندان، مشخص نشده [و]اطلاعی در دست نیست. عده کثیری از مردم و خانواده زندانیان در مسیر جاده زندان تجمع نموده‌اند. نتایج حاصله متعاقباً اعلام خواهد شد. در حال حاضر حریق خاموش و مسئولین امر، مسئول کشیدن کابل برق و ایجاد روشنایی در زندان و اطراف آن می‌باشند. شیخان. گیرنده: آقای رجائی / گوینده: عابدی
از: [شهربانی استان خراسان]به: تیمسار [فرماندهی]ناحیه ژاندارمری خراسان
پیرو مذاکرات حضوری در شورای تأمین، بعدازظهر روز جاری ۵ /۱۰ /۱۳۵۷ درمورد شورش زندانیان به آگاهی می‌رساند با فرارسیدن شب و قطع برق‌های داخل زندان، وضع داخلی زندان وخیم‌تر گردیده و زندانیان کماکان با وسایل، مشغول تخریب و آتش‌سوزی و کندن درب بوده و قصد فرار دارند.
با نگرش به اینکه زندان همچنان در محاصره نیرو‌ها قرار دارد ولی با شایعه‌سازی قوی که در داخل شده مبنی بر اینکه مأموران زندان شهربانی و زندانیان به‌ویژه زندانیان سیاسی را به آتش کشیده‌اند، جمعیت کثیری در نزدیکی زندان اجتماع نموده‌اند. باتوجه‌به وضع حساس روز و اینکه نیرو‌های تحت امر برای انجام مأموریت محوله کافی نمی‌باشد، از طرفی زندان در حوزه استحفاظی آن فرماندهی است، خواهشمند است دستور فرمایند حداکثر کمک‌های لازم را ازنظر نیرو باتوجه‌به وضع بحرانی در اختیار شهربانی قرار دهند و از دستوراتی که در این مورد صادر می‌فرمایند، این شهربانی را آگاه سازند. سرلشکر ایمانی
گوینده: زارع / گیرنده: زاهدی ساعت ۲۲:۱۵،
گیرنده: ۳۱۱ و ۳۱۲ / حدود ساعت ۲۳ روز ۵ /۱۰ /۱۳۵۷ نیرو‌های کمکی به اطراف زندان رسیده و عده‌ای را متفرق نمودند. زندانیان نیز با شکستن میله‌های زندان به پشت درب نگهبانی زندان رسیده و قبل از درگیری با مأموران، پسر آیت‌ا... شیرازی با آنان صحبت کرده و آنها را قانع نمود که به داخل زندان برگردند. زندانیان نیز به همین نحو عمل نموده و دو نفر که در اثر کمانه نمودن تیر مجروح شده بودند، در اختیار نگهبان قرار گرفت. این موضوع را پسر آیت‌ا... شیرازی به مردم تفهیم و باتوجه‌به نزدیک شدن ساعت منع عبور و مرور در ساعت ۱۱:۴۵ دقیقه [شب]مردم متفرق شده و بدون هیچ‌گونه حادثه‌ای به خانه‌های خود مراجعت نمودند.
زندانیان، کلیه تأسیسات داخل زندان را به آتش کشیده و در حال حاضر زندان برای نگهداری زندانیان، فاقد وسایل رفاهی می‌باشد. شورای تأمین استان که در ساعت ۴:۳۰ تشکیل گردید مسائل را مطرح و استاندار و رئیس شهربانی با وزیر کشور و جانشین ریاست شهربانی و رئیس دادگستری با وزیر دادگستری و دادستان لشکر ۷۷ با رئیس دادرسی ارتش و من با ریاست ساواک، مذاکره و به اطلاع رسانیدم که در اسرع‌وقت اقدام کنند.
یک هیئت تام‌الاختیار از مقامات مسئول برای رسیدگی به وضع زندانیان اعزام دارند، زیرا پسر شیرازی تا ساعت ۰۸ روز ۶ /۱۰ /۱۳۵۷ به زندانیان قول داده که به وضعشان رسیدگی شود. در حال حاضر زندانیان در صحن حیاط اجتماع و تعداد کثیری از مردم مشهد به اطراف زندان حرکت و جاده زندان قابل‌عبور نمی‌باشد. مأموران شهربانی و فرمانداری نظامی مشهد مراقب وضع می‌باشند.
توضیح: «۹ ه» کد شیخان، رئیس ساواک مشهد است.
وضعیت شهر مشهد از صبح روز ۶ /۱۰ /۱۳۵۷ به شرح زیر اعلام می‌گردد.
از صبح روز جاری تعداد زیادی از مردم مجهز به وسایل مختلف میله‌های آهنی، کلنگ، چوب‌دستی، احتمالا اسلحه کمری و وسایل جوشکاری و کاربیت به‌طرف زندان وکیل‌آباد حرکت و محل مذکور را محاصره، به‌طورکلی جاده وکیل‌آباد مسدود شده و تلاش می‌نمایند به زندان حمله تا نسبت به آزادی زندانیان اقدام نمایند. افراد مذکور از بیرون شعار داده و زندانیان که در محوطه زندان هستند، جواب می‌دهند. نیرو‌های فرمانداری نظامی و مأموران زندان را تقویت نموده‌اند. سیدمحمدعلی شیرازی، مرعشی و نوغانی برای مذاکره با زندانیان به آن محل اعزام، لیکن تاکنون نتیجه‌ای عاید نشده است و در سه‌راه زندان یک نفر از مردم در اثر اصابت گلوله مأمورین مجروح شده است.
شایع نموده‌اند مأمورین دولت، زندان را به آتش کشیده تا زندانیان سیاسی را از بین ببرند. مردم ناراحت و شهر مشهد آبستن حوادث می‌باشد. شیخان / گوینده: خداپرست / گیرنده: کندری ساعت ۱۳:۱۵
... از ساعت ۹ روز جاری، سیدمحمدعلی شیرازی در زندان است و عقیده دارد که ۷۰ نفر زندانیان سیاسی فعلا آزاد تا بقیه اطمینان به تصمیمات بعدی مقامات کنند؛ لیکن به نظر من آزادی این عده که ۱۳ نفر آنان از گذشته و بقیه اخیرا به‌وسیله فرمانداری نظامی دستگیر گردیده‌اند، به مصلحت نبوده و جز تبلیغ به نفع روحانیون، نتیجه‌ای ندارد.
پیرو شماره ۲۱۷۹۷/ه ۱- ۶ /۱۰ /۱۳۵۷
از ساعت ۰۹ روز جاری زندانیان متوالیا مبادرت به ایجاد حریق در داخل زندان نموده که حریق خودبه‌خود خاموش گردید است. سیدمحمدعلی شیرازی با عده‌ای از روحانیون، صورت ۸۳ نفر زندانی سیاسی را از زندان اخذ و تقاضای آزادی آنان را نمودند. در شورای تأمین استان، فرماندار نظامی اعلام نمود که ۳۲ نفر از زندانیان فرمانداری نظامی در زندان هستند که از یک سال تا سه سال محکومیت حاصل و بخشودگی آنان بایستی به شرف عرض همایونی برسد که به همین نحو عمل گردید و دستور آزادی ۳۲ نفر شرف صدور یافت.
این بخشش جهت ترخیص به زندان ابلاغ، لیکن محمدعلی شیرازی اظهار داشت که ۸۳ نفر بایستی مرخص می‌گردیدند؛ بنابراین تقاضا دارند که بخشودگی ۵۱ نفر باقی‌مانده نیز به شرف عرض همایونی برسد که با این ۳۲ نفر که روحانیون قول داده‌اند، یکجا آزاد گردند.
خواهشمند است دستور فرمایید در مورد ۵۱ نفر دیگر سریعا مراتب به شرف عرض همایونی رسانیده شود که مانند ۳۲ نفر اوامر لازم صادر گردد. ضمنا مجروحین روز ۵ /۱۰، ۳ نفر بوده که به بیمارستان شهناز منتقل گردیدند و مجروحین روز جاری و وضعیت زندان متعاقباً اعلام خواهد شد. شیخان
گیرنده: آقای جلالی / گوینده: عابدی ساعت ۱۱
بند پ خلاصه اطلاعاتی شماره ۱۱۱
از ساعت ۶ صبح ۶ /۱۰ /۵۷ الی ۶ صبح ۷ /۱۰ /۵۷
در ساعت ۱۱:۳۰ اعلام گردید به دنبال ناآرامی در زندان شهربانی و به علت تیراندازی، یک نفر از زندانیان از ناحیه پا مجروح و به بیمارستان شهناز منتقل گردید. / فرماندار نظامی مشهد و حومه، سرتیپ علی‌اکبر یزدجردی
... وضع زندان شهربانی مشهد غیرعادی است و زندانیان در همان حالت باقی هستند و روحانیون خواستار آزادی ۸۳ نفر زندانیان ضدامنیتی (۱۳ نفر ضد امنیتی و ۷۰ نفر مربوط به فرمانداری نظامی) هستند درصورتی‌که زندانیان عادی شورش کرده‌اند. هرچند ساعت یک‌بار زندانیان در محوطه زندان آتش‌سوزی ایجاد و دود بلند می‌شود و مردم نیز با مشاهده دود، علیه دولت تحریک و تحت عنوان اینکه جان زندانیان در خطر است، اطراف زندان اجتماع نموده‌اند. عده‌ای نیز در داخل شهر چراغ‌های ماشین را روشن کرده و بوق می‌زنند و دلهره و تشویش در مردم ایجاد نموده‌اند.
داخل شهر در کنترل اخلالگران می‌باشد و در چهارراه‌ها عده‌ای ماشین‌های مردم را کنترل و عده‌ای با دردست‌داشتن قبض‌های اعانه برای کارمندان شرکت نفت، اعانه جمع‌آوری می‌نمایند. وعظ و خطابه نیز در تمام نقاط شهر علیه هیئت حاکمه ادامه دارد.
از طرف افضلی / گوینده: خداپرست / گیرنده: قاسم پی ساعت ۱۳
۱. در شورای تأمین استان که از ساعت ۱۲ الی ۱۷ روز جاری به طول انجامید، سیدمحمدعلی شیرازی در کمیسیون حاضر و اسامی زندانیانی که قرار بود، آزاد گردند توسط استاندار به نامبرده داده شد. قرار شد نامبرده به زندان رفته و درباره ترخیص آنان و اقدام درباره سرنوشت بقیه با زندانیان مذاکره نماید. با آزادی پنج نفر زندانی که مسلحانه دستگیر گردیده بودند، فعلا موافقت نشد. قرار شد فعلا دو دستگاه هواپیما برای بردن تعدادی از زندانیان [به]مشهد اعزام گردد. نتایج حاصله اعلام خواهد شد.
۲. دکتر کریم سنجابی ساعت ۱۷ روز جاری وارد مشهد شد و قرار است در ساعت ۱۹:۳۰ در مسجد گوهرشاد سخنرانی نماید. شیخان
مدت دوره از ساعت ۶ صبح ۷ /۱۰ /۵۷ الی ۶ صبح ۸ /۱۰ /۵۷
فعالیت روحانیون، دانشگاهیان و فرهنگیان و متفرقه
... سرکشیک آتش‌نشانی اظهار داشته که ما به دستور مراجع تقلیدمان، آقایان شیرازی و قمی، بیش از یک دستگاه ماشین آب‌پاش مجاز نیستیم به زندان بفرستیم. (جهت اطفای حریق ایجادشده)
در ساعت ۱۵ روز ۷ /۱۰ /۵۷ شخصی به نام حاجی شمس به اطراف زندان رفته و مردم را دور خود جمع و طی سخنرانی اظهار داشته که امشب همین‌جا بیایید و به تظاهرات خود ادامه دهید تا من بروم شهر و عده دیگری جمع کرده به اینجا بیاورم. توجه داشته باشید که همین امروز فردا به مقصود خود خواهیم رسید.
زندانیان زندان شهربانی به انگیزه عدم موفقیت در ایجاد راه فرار از طریق درب زندان از داخل محوطه شروع به کندن زمین جهت ایجاد راه را نموده‌اند.
برابر اطلاع، زندانیانی که مورد عفو واقع گردیده بودند، از زندان آزاد شدند.
... آزادی زندانیان فرمانداری نظامی انجام پذیرفت و شورش در زندان ادامه دارد و دو فروند هواپیمای نظامی برای حمل زندانیان رسیده لکن شهربانی تاکنون قادر به خارج نمودن زندانیان از زندان نگردیده است. قرار است رئیس زندان با دادستان استان با زندانیان مذاکره و حدود چند نفر از زندانیان را که دارای محکومیت‌های طویل‌المدت می‌باشند و مسبب اغتشاش هستند، از زندان خارج و اعزام دارند. مأموران زندان و دانش‌آموزان آموزشگاه پاسبانی که در جنب زندان هستند و از آنان به‌عنوان کمک استفاده می‌شود، اسلحه‌های خود را زمین گذاشته و قصد دارند به جمعیت حاضر در اطراف زندان بپیوندند. نتیجه حاصله اعلام خواهد شد. / گیرندگان:۳۱۱ و ۳۱۲ و ۳۴۲ و ۳۰۲
پیرو ۲۱۸۲۰/ه ۱- ۸ /۱۰ /۵۷،
۱. با اخطاری که از طرف فرماندار نظامی مشهد و مسئولین زندان به افراد موصوف در ردیف ۴ شماره پیروی [مأموران زندان و دانش‌آموزان آموزشگاه پاسبانی]به عمل آمد آنان به محل مأموریت خویش مراجعت نمودند.
۲. با تقویت نیرو در اطراف زندان، مردم به‌طرف سه‌راهی زندان واقع در جاده وکیل‌آباد رانده شدند. ضمنا تاکنون موفقیتی در زمینه خارج نمودن زندانیان از زندان کسب نگردیده است.
۳. از آغاز اغتشاش تاکنون دو نفر زندانی براثر اصابت گلوله فوت شده‌اند. شیخان
... روز ۹ /۱۰ /۵۷ جسد سوخته یک مأمور انتظامی زندان مشهد و دو نفر زندانی که در جریان حادثه آتش‌سوزی روز ۵ /۱۰ /۵۷ دچار حادثه شده بودند، کشف گردیده است.
گزارش واصله درمورد وضعیت زندان مشهد حاکی است که مأمورین تا روز ۹ /۱۰ /۵۷ موفق به آرام کردن زندانیان نگردیده و بااینکه اطراف زندان تحت کنترل است، جمعیت کثیری در حوالی آن مستقر می‌باشند.
سید مهدی سیدقطبی | ماجرای آتش‌سوزی زندان مشهد در ۵ دی ۱۳۵۷ در دوران اعتصاب مطبوعات رخ می‌دهد، ازاین‌جهت هیچ مطلب چاپی دراین‌باره نیست. باوجوداین سیداسماعیل آموزگار، روزنامه‌نگار باسابقه روزنامه «آفتاب شرق» یادداشت‌هایی را از وقایع این روز نگاشته است که از آن می‌توان به‌عنوان تنها روایت روزنامه‌نگارانه این روز یاد کرد.
مقارن غروب، چهره شهر مشهد با حرکت اتومبیل‌ها که به‌طرف خیابان احمدآباد با عجله حرکت می‌کردند، تغییر کرد. به‌طوری‌که آرامش بعد از دمونستراسیون (حرکت دسته‌های سیاسی یا تظاهرات) عظیم شهر که برای سه چهار ساعت برقرار بود، به‌کلی درهم ریخت. همه از یکدیگر می‌پرسیدند «چه خبر است؟» معلوم شد در زندان شهربانی که فاصله دو کیلومتری بلوار وکیل‌آباد قرارگرفته، آتش‌سوزی عظیمی صورت‌گرفته و آتش‌سوزی ازآنجا شروع‌شده که زندانیان در داخل زندان برای همبستگی با مردم، دست به تظاهرات و دادن شعار نموده‌اند که منجر به دخالت پلیس و تیراندازی و پرتاب گاز اشک‌آور شده و زندانیان ناچار تشک‌های ابری و تختخواب‌های چوبی را برای خنثی‌کردن اثر گاز‌های اشک‌آور که در محیط‌های محدود و بسته راهرو‌ها ترکیده، به آتش کشیده‌اند.
مردم به‌سوی زندان‌ها روانه شده ولی از سه‌راه زندان، مأموران مسلح نظامی راه را بسته‌اند. جمع کثیری از مردم از سه‌راه زندان تا مقابل دانشکده دندانپزشکی، چند راسته ایستاده‌اند و حتی مأمورین نظامی از دخالت مأمورین آتش‌نشانی خودداری کرده‌اند. وضع زندان به حالت رقت‌بار و اسف‌انگیزی درآمده. زندانیان تا به امروز هم وضع مرتبی ندارند و از حداقل وسایل استراحت حتی تغذیه و آب در مضیقه هستند.
شاهپور بختیار، نخست‌وزیر اخیراً از جناب طاهر احمدزاده تقاضا کرده است، شخصاً وضع زندان وکیل‌آباد را بازدید و با تشکیل کمیته‌ای به وضع زندانیان سیاسی و غیرسیاسی رسیدگی نمایند.
کمیته مزبور با نظارت آقای احمدزاده تشکیل و عده‌ای از زندان سیاسی آزاد و برای تأمین حداقل زندگی زندانیان، اقدامات فوری به عمل آورده‌اند، ولی نیازمندی زیاد است که درصدد تأمین آن می‌باشند.
سیداحمد شجاعی، تا پیروزی انقلاب رئیس آتش‌نشانی مشهد است. مأمورین ساواک او را ۱۲ دی ۱۳۵۷ یعنی دو روز بعد از حادثه خونین ده دی با بهانه همکاری با مردم و انقلابیون دستگیر و بازداشت می‌کند. خودش چند ماه بعد (احتمالا اواخر سال ۱۳۵۷ یا اوایل سال ۱۳۵۸) گزارش بازجویی ساواک را مکتوب کرده است. یکی از سؤال‌های این بازجویی مربوط به حادثه زندان است.
سؤال ۶. در مورد آتش‌سوزی زندان. پشت درب به‌وسیله زندانیان آتش زده بودند، از طرف فرماندار نظامی و آقای استاندار به آتش‌نشانی اطلاع شده که بروند و آتش را خاموش کنند و آتش‌نشانی جواب می‌دهد که بایستی از طرف آیت‌ا... شیرازی و آیت‌ا... قمی اطلاع نمایند، موضوع چه بوده است؟
ج سؤال ۶. صحیح است. این جواب داده‌شده است و گوینده آتش‌نشانی نتوانسته است دقیقا توضیح دهد که علت این کار چیست؟ به‌طوری‌که دقیقا بررسی نموده‌ام و خودم هم دستور داده بودم که اگر از طرف آقایان علما یا نماینده آنان برای یاری نیامدند، اگر رفتید، مردم که از میدان شاه تا زندان اجتماع کرده‌اند و هم‌چنین خود زندانیان، شما را خواهند کشت. مگر اینکه نماینده آقایان آیات عظام به مردم هشدار داده و زندانیان را هم از محوطه خارج نمایند و غیرازاین، امکان عملیات نبوده است.
برای دلایل فوق، جواب داده که بایستی آقایان علما دستور دهند و بعدازاینکه آیات عظام هم دستور حرکت می‌دهند و فرماندار نظامی هم می‌خواهند آتش‌نشانی را تا زندان مشایعت کنند، در بین راه عده‌ای از مردم اتومبیل آتش‌نشانی را محاصره و ماشین و راننده وادار می‌نمایند که به‌طرف زندان نرود.