به گزارش شهرآرانیوز؛ بعد از حوادث ۹ و ۱۰ دی‌ماه ۱۳۵۷ مشهد و کشتار مردم و متعاقب آن گسترش اعتراضات مردمی در دیگر شهر‌های کشور و اجماع جهانی برای رفتن شاه از ایران، وضعیت برای حکومت محمدرضا شاه پهلوی به‌شدت پیچیده می‌شود. شاه که حکومتش در حال سقوط است، به‌دنبال شخصی می‌گردد که امور را به دست بگیرد.
بعد از مذاکره با چند نفر، نهایتا شاپور بختیار، از اعضای شورای مرکزی جبهه ملی، با ارائه شرایط هفت‌گانه‌ای، چون «شاه از کشور خارج شود و تعهد نماید که از این به بعد سلطنت نماید و نه حکومت، انتخاب وزرا منحصر به خودش باشد، ساواک منحل شود، تبعید چهارده تن از نظامیان سرسخت از جمله غلامعلی اویسی، زندانیان سیاسی آزاد شوند، شرایط آزادی مطبوعات فراهم شود، بنیاد پهلوی به دولت منتقل شود و کمیسیون شاهنشاهی که در تمام امور دخالت می‌کند، حذف شود» می‌پذیرد که ریاست یک دولت غیرنظامی را برعهده گیرد. شاه با قبول همه شرایط، او را به نخست‌وزیری منصوب می‌کند.
بختیار بعد از معرفی کابینه خود، در ۲۶ دی ۱۳۵۷ از مجلس رأی اعتماد می‌گیرد و دقایقی بعد، در ساعت۱ بعدازظهر شاه و همسرش ایران را برای همیشه ترک می‌کنند. اینجاست که امام خمینی (ره) فراخوان برگزاری «همه‌پرسی خیابانی در ۲۹ دی ۱۳۵۷» را برای تعیین تکلیف سلطنت و دولت بختیار اعلام می‌کند و مردم شهر‌های کشور از جمله مشهد آماده می‌شوند تا به خیابان‌ها بیایند. در خطوط زیر نگاهی داشته‌ایم به روز‌های بعد از اعلام این فراخوان تا ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ که امام (ره) به کشور برمی‌گردند.
در روز‌های پس از ۹ و ۱۰ دی، حمله افراد ناشناس به وابستگان رژیم در استان خراسان و حتی قتل آنها به شکل چشمگیری افزایش می‌یابد. در یکی از گزارش‌های ساواک که مربوط به جمعیت جلوی منزل آیت‌ا... سیدعبدا... شیرازی در تاریخ ۲۵ دی ۱۳۵۷ است، چنین آمده است:
«.. عده‌ای از مردم در جلوی منزل آیت‌ا... شیرازی اجتماع و اظهار می‌داشتند آقا گفته پنجاه الی شصت نفر افسر و درجه‌دار کادر را بکشید تا بقیه حساب خود را بکنند و مجبور شوند دست کشیده و به ما ملحق شوند.» دو کارشناس ساواک ذیل این گزارش چنین نظر داده‌اند: «نظریه شنبه؛ امکان صحت خبر وجود دارد» و «نظریه چهارشنبه؛ با‌توجه‌به کشتن سرگرد افشین در بیمارستان شاهرضا و دو درجه‌دار دیگر امکان صحت خبر وجود دارد.»
سرگرد اصغر‌افشین که نامش در این گزارش آمده، جمعی لشکر۷۷ مشهد است که ساعت۱۵:۳۰ روز ۲۳آذر۱۳۵۷ با لباس شخصی برای دیدار همسرش -که بهیار شاهرضا ست- به بیمارستان می‌رود، اما توسط گروهی که ماشین‌ها را کنترل می‌کنند، تحت‌عنوان اینکه ساواکی است، به شکل فجیعی مضروب و کشته می‌شود. دو نفر درجه‌دار نیز به همین ترتیب جلو فروشگاه لشکر۷۷ کتک می‌خورند و سوار ماشینی می‌شوند، اما روز بعد جنازه دو نفرشان پشت ناحیه ژاندارمری در داخل رودخانه پیدا می‌شود.
۲۸دی۱۳۵۷، درست یک روز مانده به فراخوان خیابانی امام (ره)، سیدعبدا... شیرازی و حسن طباطبایی قمی، آیات عظام مشهد، در اعلامیه‌های جداگانه‌ای که منتشر می‌کنند، به چنین برخورد‌هایی واکنش نشان می‌دهند.
آیت‌ا... شیرازی در اعلامیه خود ضمن اشاره به اینکه «مبارزات ملت ایران که در پرتو آموزش‌های اسلامی و با رهبری عناصر عالی‌قدر روحانیت آغاز گردیده و بحمدا... به پیروزی در مراحل اولیه نایل آمده تا پیروزی نهایی [و]ریشه‌کن‌کردن بقایای نظام خائن و قطع همه وابستگی‌های سیاسی و اقتصاد [ی]و ایجاد حکومت اسلامی ادامه خواهد داشت و تغییر مهره‌ها و چهره‌ها و دادن برخی امتیازات نمی‌تواند ملت و رهبرانش را از ادامه این مبارزه مقدس باز دارد»
تذکراتی هم به انقلابیون می‌دهد از جمله اینکه «عموم برادران مسلمان باید بدانند که هیچ‌کس رأسا حق مجازات کسانی را که مجرم می‌پندارد ندارد. تشخیص مجرم و جنایت‌کار و تعیین چگونگی مجازات و اجرای آن فقط به‌عهده محاکم صلاحیت‌دار است که ان‌شاءا... با روی کار آمدن حکومت اسلامی به همه مجرمیت‌ها و در دعاوی حقوقی و ... رسیدگی خواهد شد.»
از سویی شرایط ویژه شهر باعث شده است که سارقان مشهد روز‌های پرکار و شلوغی داشته باشند. میزان سرقت‌ها چنان زیاد است که صاحبان برخی از اصناف ناچار می‌شوند شب‌ها در نزدیکی مغازه‌های خود نگهبانی بدهند و سارقان را خود دستگیر کنند؛ بااین‌حال فضای شهر همچنان ناامن است.
به استناد تلگرافات وارده ۳۰دی۱۳۵۷ ساواک مشهد از وقایع روز ۲۸ دی، «عده‌ای از اصناف و روحانیون در مدرسه نواب متحصن و تقاضا داشتند نسبت به امنیت شهر هرچه زودتر توسط مسئولین اقدام گردد، چون مغازه آنان مورد دستبرد واقع می‌شود.»
همین موضوع است که آیت‌ا... قمی، دیگر مرجع مبارز مشهد، نیز در اعلامیه همین روز خود، ضمن اشاره به افزایش سرقت‌های مشهد، تذکر می‌دهد و می‌نویسد: «به‌هیچ‌وجه مردم نباید به خانه‌ها و مؤسسات مختلف اعم از دولتی و ملی حمله کنند و باعث تخریب و آتش‌سوزی و خسارت گردند یا درصدد انتقام‌گیری از پلیس و مأمورین انتظامی و ارتشی و کسانی ازاین‌قبیل برآیند... ما امیدواریم با رسیدن به هدف و به‌ثمررسیدن نهضت که بسیار نزدیک است، بسیاری از خصومت‌ها به‌خودی‌خود رفع شود و روح برادری و مودت میان همه افراد ملت برقرار گردد و چنانچه کسانی مستحق مجازات باشند، منحصرا پس از به ثبوت رسیدن جرم در محاکم صالحه اسلامی توسط مقامات ذی‌صلاحیت مجازات خواهند شد.»
او پیامش را با این جملات پایان می‌دهد: «مبارزه ما اسلامی است و باید در تمام مراحل مطابق مقررات و موازین اسلام پیش برود. در اسلام جان و مال مردم محترم است و به‌مجرد سوءظن یا از باب انتقام گرفتن، تعدی و تجاوز به دیگران جایز نیست.»
فراخوان امام خمینی (ره) به استناد تلگراف وارده شماره۲۳۰۷۴/ هـ ۱ ساواک مشهد با حدود ۵۰۰ هزار نفر اجابت می‌شود. در این تلگراف به گزارش مخبری به نام «کیوان» آمده است: «روز ۲۹ /۱۰ /۵۷ عده‌ای حدود ۵۰۰ هزار نفر از جلوی منزل آیت‌ا... شیرازی حرکت و از مسیر خیابان‌های مشهد عبور و در خیابان تهران پس [از]ادا [ی]نماز ظهر و سخنرانی دو نفر از روحانیون به نام هاشمی‌نژاد و خامنه‌ای، مردم به‌صورت پراکنده متفرق و اتفاق سوئی رخ نداد.
ضمنا قطعنامه‌ای ده‌ماده‌ای توسط وعاظ [واعظ]طبسی قرائت و بیان داشت مفاد این قطعنامه در تمام ایران یکسان است.» فعالیت‌های انقلابیون در مشهد، اما به همین تظاهرات ختم نمی‌شود، آنها از مدت‌ها قبل مبارزات خود را به خارج از مشهد و دیگر شهر‌های استان نیز گسترش داده‌اند.
در گزارشی که مربوط به همین روز (۲۹دی۱۳۵۷) است و از سازمان ضداطلاعات ژاندارمری کشور به تیمسار ریاست ساواک خراسان داده شده، چنین آمده است: «خبر رسیده حاکی است رهبری تظاهرکنندگان قریه درود نیشابور را یک نفر غیرنظامی به نام یدا... باغشنی عهده‌دار بوده و به‌طور دائم مردم را علیه رژیم شاهنشاهی تحریک می‌نماید. در خبر اضافه گردیده شخص یادشده در مشهد خیابان گاراژدار‌ها دارای مغازه لوازم اتومبیل بوده و چندی قبل از طرف آیت‌ا... شیرازی مبالغی جهت ادامه تظاهرات به وی پرداخت تا هزینه گردد.»
سازمان ضداطلاعات ژاندارمری کشور علاوه‌بر‌این، گزارشی نیز درباره حجت‌الاسلام‌محمدباقر‌فرزانه داده و نوشته است: «غیرنظامی مذکور که شخصی معروف و بانفوذ می‌باشد همه‌شب از ساعت۲۰به‌بعد در مسجد جامع تربت‌حیدریه سخنرانی ضدملی ایراد و مردم را به آشوب و بلوای هرچه‌بیشتر دعوت می‌کند و علنا به کد۶۶ توهین می‌نماید و هر روز به شهر‌های نیشابور، سبزوار، گناباد مسافرت می‌نماید و شب پس از سخنرانی‌های متفاوت که همگی برعلیه امنیت کشور می‌باشد، مجددا به تربت‌حیدریه برمی‌گردد و در این شهر زندگی می‌کند.»
البته موضوع فقط و فقط به رهبری تظاهرات و سخنرانی‌ها خلاصه نمی‌شود؛ در برخی‌جا‌ها -از جمله در فریمان- کار خیلی جلوتر رفته و تا تعیین مسئولان بعدی شهر نیز رسیده است. در گزارشی که دایره اطلاعات ژاندارمری کشور ۱ بهمن۱۳۵۷ با موضوع «فعالیت اخلالگران» به تیمسار ریاست ساواک خراسان داده، چنین آمده است: «گزارش ناحیه خراسان مستند به اعلام شهربانی گویاست.
شیخ‌محمدتقی‌مطهری در جلسه‌ای که در منزلش تشکیل داده، عده‌ای از اهالی شرکت داشته‌اند، ضمن سخنرانی بیان نموده آخرین روز‌های زندگی رژیم و دولت می‌باشد و تعدادی از مخالفین را به سمت‌هایی به‌شرح زیر تعیین و اظهار داشته که این اشخاص پس از تغییر رژیم، امور دستگاه‌های دولتی شهر فریمان را عهده‌دار خواهند شد.
۱. شیخ محمدتقی مطهری: قاضی‌القضات؛
۲. حاج محمد جهانی: بخشدار؛
۳. غلام‌محمد غلامی (محکم‌کار): فرمانده گروهان ژ [ژاندارمری]؛
۴. علی‌اکبر خاتونی‌مقدم: رئیس شهربانی؛
۵. ابوتراب شریفی: شهردار؛
۶. غلامرضا صادقی: رئیس مخابرات؛
۷. غلامعلی طاهرنیا: رئیس کشاورزی؛
۸. رضا شفاهی، معروف به شاه حسین: رئیس پاسگاه مرکزی ژاندارمری؛
۹. سرپاسبان یاسمنی: رئیس آموزش‌و‌پرورش ابتدایی؛
۱۰. تعدادی از جوانان که اکثرا بچه‌های خود و برادرش هستند: مأمور انتظامی.»
شیخ محمدتقی مطهری که در این گزارش آمده، برادر کوچک آیت‌ا... مرتضی مطهری، شاگرد برجسته امام‌خمینی (ره) است. آیت‌ا... مرتضی‌مطهری دو هفته بعد از آنکه امام در ۱۴مهر۱۳۵۷ در پاریس (نوفل لوشاتو) مستقر می‌شود، به دیدار ایشان می‌رود و پیغام مهمی را به کشور می‌آورد که همان «تشکیل شورای انقلاب» است.
این شورا که خود مطهری از اعضای مؤسس آن است، وظیفه تعیین و تشکیل ساختار‌های نظام آینده کشور را برعهده دارد؛ از این‌رو به نظر می‌رسد اقدام برادر کوچکش در شهر فریمان، یکی از تصمیمات «شورای‌انقلاب» برای شهر‌های استان خراسان باشد که به‌واسطه پیوند خانوادگی این دو پیش از هر شهر دیگری از جمله مشهد، در فریمان شکل گرفته است که زادگاه و پایگاه خانواده مطهری است.
متأسفانه گزارش‌های مستند بسیار‌کمی از روز‌های نخست بهمن۱۳۵۷ در مشهد وجود دارد. مشخص نیست کمبود چنین گزارش‌هایی به‌خاطر از‌بین‌رفتن اسناد ساواک در روز‌های بعدی است یا به از‌هم‌پاشیدن ساختار‌های اطلاعاتی شهر و تخلیه و جابه‌جایی ساختمان ساواک مشهد در ۳۰دی۱۳۵۷ مربوط است.
موضوع از این قرار است که مردمی که صبح ۳۰دی از خیابان احمدآباد مشهد می‌گذرند، متوجه می‌شوند که تابلوی درمانگاه ارتش بر بالای ساختمان ساواک نصب و این ساختمان تخلیه شده است. باوجود‌این مختصر گزارش‌هایی به‌صورت تلفنگرام وجود دارد، از جمله گزارش یک سرقت مسلحانه بانک در همین روز که در ساعت۱۲:۴۵ توسط مخبری به نام خداپرست داده شده است؛
«۱- ساعت۹:۳۰ روز ۳۰ /۱۰ /۵۷ ـ پنج نفر مسلح به اسلحه کمری با کلاه‌کش شبیه نقاب به بانک ایران و انگلیس در خیابان خسروی مشهد وارد، ضمن تهدید مبلغ۴۲۵ هزار و ۶۸ ریال به سرقت می‌برند. تحقیقات توسط مسئولین امر ادامه دارد. ۲ ـ بازار مشهد باز و بانک‌ها، ادارات دولتی نیمه تعطیل می‌باشند و اوضاع مشهد به‌طور‌کلی نسبتا عادی می‌باشد.»
تک‌گزارش‌های باقی‌مانده ساواک از هفته ابتدایی بهمن۱۳۵۷ به «درگیری بین عده‌ای از مخالفین و موافقین در نزدیکی مسجد قوچان (۲ بهمن)»، «اخلالگران تربت‌حیدریه (۴ بهمن)» و «وضعیت مشهد» در ۷بهمن۱۳۵۷ پرداخته است. بنا بر تلگراف‌های وارده بولتن وقایع، مشهد و مردمش در صبح ۷بهمن منتظر ورود امام‌خمینی (ره) هستند.
در این سند آمده است: «از صبح روز جاری عده‌ای از طبقات مردم بنا به دعوت جامعه روحانیت در جلوی منزل شیرازی و خیابان تهران مبادرت به راهپیمایی آرام نمودند. تعداد راهپیمایان حدود ۵۰هزار نفر و بدون هیچ حادثه‌ای ساعت۱۳ پایان یافت. از طرف طبقات مردم شعار‌هایی بر پارچه به مناسبت ورود خمینی به ایران و علیه رژیم در خیابان‌های مشهد نصب شده. برابر اطلاع روز ۱ /۱۱ /۵۷ عده‌ای از تجار و افراد پول‌دار مبالغ زیادی که گفته می‌شود بالغ بر ۸۰میلیون تومان است در اختیار آیت‌ا... شیرازی قرار داده‌اند.»
پارچه‌نوشته‌های مردم مشهد به این دلیل است که امام (ره) در این روز (۳۰دی۱۳۵۷) با صدور پیامی از نوفل‌لوشاتو، خبر از بازگشت قریب‌الوقوع خود به ایران داده‌اند.
طبق اعلام قبلی، ابتدا بناست که امام‌خمینی (ره) صبح ۶بهمن۱۳۵۷ وارد ایران شوند، ولی شاپور بختیار در ۵بهمن دستور می‌دهد که همه فرودگاه‌های کشور به مدت سه روز بسته شود؛ همچنین وی به شرکت‌های بین‌المللی اعلام می‌کند که ایران از پذیرش هواپیما تا اطلاع ثانوی معذور است. بسته‌شدن فرودگاه‌ها به افزایش دامنه اعتراضات و اعتصابات در شهر‌های کشور می‌انجامد؛ از جمله گروهی از علما در تاریخ ۸بهمن۱۳۵۷، برای اعلام مخالفت و بیان اعتراض خود در به تأخیر انداختن ورود امام (ره) و کارشکنی دولت در این خصوص، در مسجد دانشگاه تهران تحصن می‌کنند که همین تحصن موجب اعتراض گسترده مردم می‌شود.
یک روز قبل از تحصن علمای تهران، مردم مشهد تظاهرات پرشوری برگزار می‌کنند. ۷بهمن مصادف است با ۲۸صفر و گروه‌های مختلف مردم مشهد در دمای ۱۵درجه زیر صفر، شعارگویان از مسیر خیابان‌های نادری، فلکه حضرت، خیابان طبرسی و کمربندی (بولوار وحدت) وارد پایین‌خیابان می‌شوند که با تیتر «مشهد؛ تظاهرات عظیم پرشوری بود» در روزنامه خراسان بازتاب می‌یابد.
در گزارش حرکت آمده است: «در این تظاهرات تنی چند از آیات عظام و علمای اعلام پیشاپیش جمعیت در حرکت بودند. چون گروه‌های متعدد شرکت‌کننده بیش از اندازه پیش‌بینی شده بود، هرکدام مستقل شعار‌هایی ملی و مذهبی را برای خود انتخاب کرده بودند و بلندگو‌هایی مجزا را حمل می‌کردند.»
در روز ۹بهمن نیز که مصادف با آخر صفر و سالگرد شهادت حضرت‌رضا (ع) است، راه‌پیمایانی که تعدادشان بر‌اساس گزارش روزنامه خراسان یک‌میلیون نفر تخمین زده شده، از مسیر چهارراه‌نادری به سمت حرم‌مطهر‌رضوی حرکت می‌کنند. علاوه‌بر‌این گروهی از علمای مشهد به تبعیت از علمای قم و تهران در اعتراض به ممانعت ورود امام (ره) به ایران در تالار تشریفات و دارالزهد حرم‌مطهر‌رضوی متحصن می‌شوند. در پی این اقدام، گروه‌های مختلف از جمله جامعه دانشگاهیان، جامعه پزشکان و جامعه فرهنگیان، قضات دادگستری، وکلا، کارگران کارخانه‌ها و بانک‌های پارس و سپه و اصناف، همبستگی خود را با تحصن و اعتراض روحانیان مشهد اعلام می‌کنند.
در نهایت عصر چهارشنبه، ۱۱بهمن۱۳۵۷، حجت‌الاسلام‌هاشمی‌نژاد پس از تماس با پاریس اعلام می‌کند که بنا بر آخرین خبر، حضرت آیت‌ا... العظمی امام‌خمینی ساعت یک‌ونیم بامداد صبح پنجشنبه (موافق با ساعت۱۱ به وقت پاریس) به‌سوی تهران پرواز خواهند کرد. این مذاکره به‌عنوان مژده به حضار تلقی می‌شود ولی پس از مذاکره با روحانیان دیگر قرار می‌شود که تحصن علمای مشهد تا ورود امام به فرودگاه مهرآباد ادامه پیدا کند.
گزارش نوبه‌ای اطلاعاتی شماره۳۴ ساواک مشهد که بر‌اساس گزارش‌های فرمانداری نظامی و اطلاعیه‌های واصله از منابع خبری تهیه شده است، وضعیت مشهد را در ۱۲بهمن۱۳۵۷ این‌طور شرح می‌دهد:
«۱- اخلالگران مشهد در اتومبیل‌های بدون شماره تردد و به‌طرف مردم تیراندازی می‌کنند. ۲-ساعت۸، به مناسبت سومین روز حادثه مشهد، تعدادی در حدود ۱۰ هزار نفر از اهالی مشهد در مسجد گوهرشاد اجتماع و شیرازی و قمی در این اجتماع شرکت داشتند. سخنرانان از مردم خواستند بدون انجام تظاهرات به منازل خود برگردند. این مجلس ساعت۱۲:۳۰ پایان یافت. ۳- بستگان افراد کشته‌شده حادثه مشهد به بیمارستان مراجعه و اجساد را تحویل می‌گیرند و بدون تشریفات در بهشت‌رضا (ع) به خاک می‌سپارند. ۴-مغازه‌ها، ادارات دولتی و بانک‌ها در مشهد تعطیل بود. ۵-در چند روز اخیر حدود ۲۰۰ هزار نفر -اعم از زوار و بومی- شهر مشهد را ترک گفته‌اند.»
این گزارش اگرچه از ساعت صفر‌تا۲۴ روز ۱۲بهمن۱۳۵۷ را شامل می‌شود، اما مهم‌ترین خبر مشهد، ایران و حتی جهان را در خود نیاورده است؛ اینکه هواپیمای امام (ره) در ساعت ۹:۲۷ دقیقه صبح ۱۲بهمن در فرودگاه مهرآباد به زمین نشست.
منبع گزارش‌ها:
مجموعه ۲۱جلدی کتاب «انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، استان خراسان رضوی» از انتشارات پایگاه مرکز بررسی اسناد تاریخی