امام سجاد (ع) بعد از واقعه عاشورا و در آن خفقان اجتماعی، نهضت علمی‌فرهنگی را در پیش گرفتند که مهم‌ترین بعد آن، تکیه امام بر قالب دعا بود که بخشی از آن در «صحیفه کامله سجادیه» آمده است؛ کتابی که از آن به «اخت‌القرآن»، «زبور آل‌محمد (ص)»، «انجیل اهل‌بیت (ع)» و «قرآن صاعد» تعبیر می‌شود و مشتمل بر ۵۴ دعاست؛ البته روایات و نیز ادعیه برجای‌مانده از امام‌سجاد (ع) بیش از این تعداد است؛ چنان‌که ۱۰ مورد مستدرک صحیفه‌سجادیه منتشر شده است شامل صحیفه ثانیه، صحیفه ثالثه، صحیفه رابعه و نیز کتب دیگر که در برخی از آنها تا ۱۸۲ دعا از امام‌سجاد (ع) را ملحق کرده‌اند؛ این یعنی بخش مهم نهضت فرهنگی امام‌سجاد (ع) بر تربیت انسان‌ها از مسیر دعا و نیایش، متمرکز بوده است.
بخشی از این دعاها، املای حضرت زین‌العابدین (ع) هستند. باید توجه کرد کمتر دعایی داریم به این عظمت که دو فرزند از امام‌معصوم (ع) آنها را نوشته باشند، اما دعا‌های حضرت را هم امام‌باقر (ع) و هم زیدبن‌علی (ع) مکتوب می‌کردند. بخشی نیز در حال دعا و مناجات حضرت، خوانده شده‌اند و کسانی درپی این بوده‌اند که این حال مناجات را ببینند و این ادعیه را منتقل کنند و لذا مکتوبشان کرده‌اند، بخشی هم در مجامع خوانده می‌شده است؛ یعنی در اجتماعات مردمی مثل تشرف به حج و پیاده‌رفتن‌های حضرت با کاروان‌های حجاج و خواندن دعاها در جمع که همراهان و اطرافیان آن را ثبت کرده‌اند؛ البته جا‌هایی نیز بوده است که امام‌سجاد (ع) در حلقه‌های دعا و معرفتِ در مسیر، حضور نمی‌یافتند، اما درکنار آنها به دعا مشغول می‌شدند و گویی پاسخ سؤالات آنها در مباحث مربوط به معاد، توحید و... را با زبان دعا می‌داده‌اند.
اما در باب چرایی انتخاب این قالب می‌توان گفت: شاید مهم‌ترین دلایل انتخاب قالب دعا توسط حضرت زین‌العابدین (ع) برای بیان معارف نورانی دینی، این باشد که بهترین نوع ارتباط با فطرت انسان‌ها همین زبان دعاست و پیروان فرقه‌ها، مذاهب و تفکرات مختلف در لفافه دعا و نیایش و مناجات، می‌توانند با یکدیگر ارتباط بگیرند و اساسا دعا می‌توانست محور وحدت و همدلی شود.
حضرت سیدالساجدین (ع) در چهار عرصه برای انسان‌ها سخن گفته‌اند؛ بخشی از دعا‌های ایشان درباره ارتباط انسان با خود است، بخشی از دعا‌های حضرت، ناظر به ارتباط انسان با دیگران است؛ همچون دعای مکارم‌الاخلاق یا دعای بیستم صحیفه‌سجادیه، بخشی از دعا‌های امام (ع) به ارتباط با محیط اطراف نظارت دارد؛ مثل دعای زمان رعدوبرق و... و بخشی هم به رابطه انسان با خدا اختصاص دارد.
دعا‌های امام‌سجاد (ع) چند ویژگی خاص دارد؛ نخست آنکه از جان و دل برمی‌خیزد؛ یعنی کسی که با دعا‌های حضرت ارتباط می‌گیرد، گویی حرف دلش را در بهترین وضعیت می‌زند. دوم آنکه دعا‌های صحیفه سیر دارند؛ از مشکل شروع می‌کنند و به مسائل پیرامون این مشکل می‌پردازند و سپس راهکار‌های حل آن مشکل را بیان می‌کنند.
با این جنس از بیان، نسخه عملی برای حل مشکلات را، عرضه کرده‌اند. مهم آنکه امام‌سجاد (ع) با دعا‌های خود، بینش و نگاه مخاطب را تنظیم و مهندسی می‌کنند. طبیعی است این دعاها در موضع بلا و اضطرار و بحران‌ها هم راهگشاست و برای این مواضع نیز به انسان نسخه می‌دهد.
سه‌چهار دعا از حضرت داریم که در بحران‌های امروز جامعه ما نیز راهگشاست؛ ازقبیل بحران‌های اخلاقی و مشکلات هویتی انسان که درپی گم‌شده خود است و در میان این همه افکار و مکاتب و فرازونشیب‌های علمی مبتلا‌به و گرفتارشده، یکی از بهترین دعا‌های رفع‌کننده این خلأ، دعای بیستم صحیفه‌سجادیه است که دعایی عجیب و دقیق برای رفع این بحران انسان امروزی است.
حضرت زین‌العابدین (ع) همچنین دعایی برای رفع ابتلائات دنیایی دارند که نگرش و دید انسان را تنظیم می‌کند؛ دعای هفتم صحیفه که رهبر معظم انقلاب نیز هنگام همه‌گیری کرونا به آن توصیه کردند. همچنین است دعا‌های ایشان که درباره دشمن و فعالیت‌های ددمنشانه و توطئه‌های آن به یادگار مانده است؛ همچون دعای «دفع کیدالاعداء» یا همان دعای چهل‌ونهم صحیفه سجادیه که به‌ویژه برای جوامع اسلامی امروزی که درگیر فتنه‌های دشمنان هستند، بسیار درس‌آموز و راهگشاست.
درکنار صحیفه‌سجادیه، رساله‌الحقوق امام‌سجاد (ع) نیز آموزه‌های فراوان دارد و حضرت در آن، پنجاه حق را برمی‌شمارند. بحران دیگر بشر امروز، بحران معرفتی است؛ مثل نگرش انسان به معاد و قیامت و توحید و خداباوری که برای رفع همه آنها، می‌توانیم از ادعیه حضرت سجاد (ع) بهره‌مند شویم.