رعنا جاوید | شهرآرانیوز؛ «شوهرم سال ۱۴۱۶ آزاد می‌شه. به خاطر حمل موادمخدر گرفتنش. من بیست وچهار سالم بود که رفت زندان. اگه قرار بود خونه بشینم، معلوم نبود چه بلایی سرم می‌اومد. ولی تو این دو سال وقتم رو گذاشتم برای یاد گرفتن خیاطی. اولش اصلا دوست نداشتم. فقط اومدم سرم رو گرم کنم که از غصه نمیرم ولی بعدش خوشم اومد؛ هم از مربی‌ها هم از خانم ها. دارم کارگاه خودم رو راه میندازم. همین تیر یا مرداد». صدای حرف زدن‌ها و خنده هایشان از اتاق کناری می‌آید، اما وقتی به چشم هایشان نگاه می‌کنی، خستگی و غم کهنه فریاد می‌زند.
آن‌ها هنرجویان معمولی یک کلاس خیاطی نیستند، بلکه همسران و دختران مردانی هستند که راهی زندان شدند و آنان را در بهت و حیرت با مسئولیت فرزند، خرج خانه و نیش وکنایه‌های این و آن تنها گذاشتند. خانواده محکومان حبس به این دلیل که ناگهان از یک روز باید در جامعه بدون سرپرست و نان آور زندگی خود را بگردانند و اغلب ازسوی دیگران متهم و مقصر شناخته می‌شوند، زندگی سختی را پیش رو دارند. اما مکانی هست که به این خانواده‌ها پناه می‌دهد و حمایتشان می‌کند که از آسیب‌های اجتماعی بعدی پیشگیری کند. امروز پنجم خرداد، روز نسیم مهر و حمایت از خانواده‌های زندانیان است. همین بهانه‌ای شد که به سراغ انجمنشان که هزار خانوار را تحت پوشش خود دارند، برویم.
«این خانم از شاندیز می‌آید. هم آموزش می‌بیند و هم به دیگران یاد می‌دهد». این را فاطمه آئینه، مدیر مددکاری انجمن، می‌گوید و ادامه می‌دهد: خانم‌ها از راه خیلی دور می‌آیند. تقریبا همگی حاشیه شهر زندگی می‌کنند. حاشیه که می‌گویم، واقعا دور است تا روستا‌های خیلی دورافتاده؛ از رسالت ۱۲۹، حر، شهرک شهیدرجایی، انتهای توس و شاهنامه، اما اینجا را خیلی دوست دارند. هر روز که کلاس دارند، سروقت اینجا هستند. حتی وقتی دوره آموزش شان تمام می‌شود، هم گاهی سرمی زنند. جلسات اول را شاید فقط برای تسکین درد‌های روحی و آرامش می‌آیند، اما بعد برای یادگیری مشتاق می‌شوند.
مربی امروز چادردوزی و ملزومات حجاب را به آن‌ها آموزش می‌دهد. یکی از خانم‌ها می‌گوید: شوهرم که زندانی شد، از میز خدمت شنیدم که چنین مکانی هست. فکر کردم فقط به خانواده‌ها کمک مالی می‌کنند، اما ماجرای کلاس آموزشی را که شنیدم، بیشتر خوشحال شدم. تقریبا همه ما خانه دار بودیم؛ اگر هنری یاد نمی‌گرفتیم، به نان شبمان محتاج بودیم. هیچ کس هم به ما کار نمی‌دهد.
دیگری که از رسالت آمده است و تمایلی ندارد جرم شوهرش را بگوید، می‌گوید: یک سال است به انجمن می‌آیم و در کلاس‌های آموزشی شرکت می‌کنم. مرا به کمیته امداد معرفی کردند و با وام ۵۰ میلیون تومانی چرخ خیاطی و اتوبخار خریدم. حالا در خانه کار می‌کنم. شوهرم یک سال دیگر هم در زندان است و من سرپرست دو دخترم هم هستم. از وقتی کار می‌کنم، زندگی‌ام سروسامان گرفته. به کسی هم محتاج نیستم.
هنرجوی دیگر هم از سختی پیدا کردن کار می‌گوید: همه ما قبل از این اتفاق، خانه دار بودیم؛ نه هنری داشتیم نه سابقه کار. وقتی شوهرم افتاد زندان، همه جا دنبال کار گشتم. همه سابقه کار می‌خواستند. بعد با انجمن آشنا شدم و شروع کردم به یادگیری خیاطی. همه ما انجمن را دوست داریم. اینجا نه تنها کسی ما را سرزنش نمی‌کند، بلکه همه جوره کمک حال ما هستند. اینجا خانه دوم بعد از خانواده مادرمان است.
آئینه، مدرک کارشناسی ارشد دارد و هفت یا هشت سالی است که به شکل ثابت، مددکاری انجمن را برعهده دارد. هم کار تحقیق از خانواده‌های تازه مراجعان با اوست و هم صحبت با خانواده ها. به نوعی همه جوره، حامی خانواده هاست. می‌گوید: خانواده‌هایی که به ما مراجعه می‌کنند، به شدت مشکلات روحی دارند. در شوک اتفاق رخ داده هستند و نمی‌دانند چه کنند و از کجا شروع کنند. با آن‌ها صحبت می‌کنیم. اگر نیاز باشد، به مشاور متخصص ارجاعشان می‌دهیم. از همه مهم‌تر با شرکت در کلاس‌های آموزشی که برگزار می‌شود، یکدیگر را پیدا می‌کنند و حالشان بهتر می‌شود. درکنار این ها، مهارتی یاد می‌گیرند و احساس بهتری دارند.
به گفته او حدود ۸۰ درصد زندانی ها، از پدران خانواده هستند، ۱۰ درصد را هر دو والد تشکیل می‌دهند و باقی مانده، والدین ازهم جداشده‌اند و پدر در زندان است و بچه‌ها درکنار بقیه اعضای فامیل زندگی می‌کنند و به هرحال اعضای همگی این خانواده ها، تحت پوشش انجمن قرار می‌گیرند.
آئینه تأکید می‌کند: برخی خانواده‌ها مدام از پوشش انجمن خارج می‌شوند و باز برمی گردند. این‌ها اغلب خانواده زندانیان موادمخدر یا اعتیاد هستند که پس از حبس، دوباره خانواده تحت پوشش قرار می‌گیرد. خانواده اتباع هم در صورتی که یکی از والدین ایرانی باشد، تحت پوشش این انجمن هستند.
شعارشان این است که «حساب خانواده زندانی از زندانی جداست» و این را در بخش‌های مختلف انجمن نشان داده‌اند. از برگزاری کلاس‌های آموزش هنری گرفته تا جلسات مشاوره، تأمین سبد معیشتی و پرداخت کمک‌های نقدی گاه وبیگاه. هوشنگ شریف نژاد پس از ۳۵ سال خدمت در سازمان زندان‌ها حالا به عنوان مدیرعامل انجمن حمایت از زندانیان، همچنان درکنار این گروه از جامعه است. او در پاسخ به سؤالات شهرآرا، به تفصیل از جزئیات کار خود و همکارانش می‌گوید.
انجمن حمایت از خانواده زندانیان درواقع از سال ۱۳۲۰ تشکیل شده است، اما پس از پیروزی انقلاب، شکل جدی تری به خود گرفت. اهداف تعریف شد و توانمندسازی خانواده‌ها در اولویت قرار گرفت. درحقیقت هدف اصلی انجمن، کاهش آسیب‌های اجتماعی، کاهش وقوع جرم و کمتر شدن بازگشت زندانیان به حبس بوده است.
انجمن‌های حمایت در سراسر کشور غیردولتی و مردم نهاد هستند، هیچ گونه بودجه دولتی ندارند و از طریق درآمدزایی خود و کمک‌های خیران و مردم اداره می‌شوند. ما زیرمجموعه هیچ سازمانی نیستیم و مجموعه به صورت هیئت مدیره اداره می‌شود، اما چون بحث خانواده زندانیان مطرح است، تحت نظارت سازمان زندان‌ها و اداره کل زندان‌های هر استان هستیم. هر شهرستان هم برای خودش انجمن حمایت مستقلی دارد.
هر انجمن، خانواده زندانی ساکن در همان شهر را پوشش می‌دهد. مهم نیست زندانی در کدام شهر یا حتی خارج از کشور زندانی باشد؛ ملاک، مکان زندگی اعضای خانواده اش است. به این دلیل که ما مجموعه غیردولتی هستیم، برای پوشش حداقلی خانواده‌ها تفاهم نامه‌ای با همکاری سازمان زندان‌ها و کمیته امداد امام خمینی (ره) منقعد شده است که برمبنای آن، خانواده‌های همه زندانیان بعد از پذیرش در انجمن، به کمیته امداد معرفی می‌شوند و برایشان مستمری تعیین می‌شود. ابتدا درباره خانواده، تحقیقات محلی می‌کنیم و خانواده‌های نیازمندی را که دهک ۳ و ۴ هستند، معرفی می‌کنیم که تعامل بسیار خوبی میان ما و کمیته امداد قرار دارد و مبلغ مستمری هم بستگی به میزان عائله تعیین می‌شود. این قدم اول است.
چند شکل مختلف دارد؛ روش اول این است که خودمان به افراد وام اشتغال می‌دهیم تا در خانه شان کار کنند. چرخ خیاطی می‌دهیم و کمک‌هایی که خودکفا شوند. در روش دیگر کسانی که به دلایل مختلف امکان کار کردن در خانه ندارند را به تولیدی‌ها و کارگاه‌هایی که در سطح شهر تفاهم نامه داریم، معرفی می‌کنیم و آنجا مشغول به کار می‌شوند. دلیل اینکه تولیدی چطور این افراد را می‌پذیرد، این است که هر کارگاهی که پنجاه نفر از اعضای ما را برای مدت یک سال استخدام کند، می‌تواند از مزایای وام کارآفرینی تا سقف ۲ میلیاردتومان استفاده کند.
بستگی به فعالیت کارگاه دارد و اگر سال بعد هم تعداد بیشتری از خانواده‌های ما را جذب کند، می‌توانیم برای دریافت ۵ میلیارد دیگر هم آن تولیدی را به بانک معرفی کنیم. ما بیشتر به دنبال تولیدی‌هایی هستیم که در حوزه خیاطی فعال باشند. اکنون با حدود ۱۰ کارگاه تفاهم نامه داریم که با این شروط با ما همکاری می‌کنند. مرحله سوم هم این است که از کارگاه تولیدی می‌خواهیم کار‌های برش خورده را برای خانم‌هایی که در خانه هستند و چرخ خیاطی دارند، بفرستد تا آماده کنند.
طول مدت حبس زندانی هیچ اهمیتی برای ما ندارد. از همان روز اولی که متهم وارد زندان می‌شود، در طول زمان حبس و سه ماه بعد از خروج از زندان، خانواده او تحت پوشش ما خواهند بود. برای ما نوع جرم و مدت محکومیت، مهم نیست. اگر خانواده زندانی، نیازمند باشند، تا سه ماه بعد از آزادی زندانی هم تحت پوشش قرار می‌گیرند.
هدف اصلی ما از آموزش مهارت، این است که وقتی زندانی آزاد می‌شود، دنبال کار متفرقه نرود و درکنار همسر و خانواده اش کار کند. خانواده‌های زندانی داریم که هم خودشان توانمند شده‌اند و هم چند خانواده زندانی دیگر را تحت پوشش و اشتغال گرفته‌اند. درکنار این‌ها برخی بیمارند یا فرزند کوچک دارند و توان کار کردن ندارند، ما از این‌ها در حد توان خودمان حمایت معیشتی می‌کنیم. کمک‌های بهداشتی، پرداخت قبوض معوقه، ثبت نام، هزینه مدارس و همه را پوشش می‌دهیم.
دقیقا. اما کمیته امدادی که بودجه ندارد و با دست خالی کار می‌کند.
تعداد خیران ما اکنون حدود پانصد نفر هستند که با ما مشارکت می‌کنند و مشهدی هستند. چندنفری هم خارج از استان، ما را همراهی می‌کنند.
تعداد زیادی از خانواده‌های ما فرزندان نوعروس دارند؛ یعنی در دوران عقد به سر می‌برند و به خاطر مشکلات جهیزیه، بلاتکلیف هستند. انجمن به آن‌ها جهیزیه کامل شامل ۱۲ قلم کالا تحویل می‌دهد. جدا از این‌ها موضوع مشاوره را داریم که بحث خیلی مهمی است. به محض اینکه نان آور و سرپرست یک خانواده به زندان می‌افتد، یک خلأ بسیار بزرگ برای همسر و فرزندانش ایجاد می‌شود و حتما باید برای آن‌ها شرایط گرفتن مشاوره را ایجاد کرد.
درصورتی که خانواده بخواهد مشاوره بگیرد، باید در مراکز دیگر، ساعتی چندصدهزارتومان بپردازد که در توان هیچ کدام از آن‌ها نیست، درحالی که ما در انجمن این شرایط را به صورت رایگان فراهم کرده‌ایم. مشاوره خانواده، ازدواج و تحصیلی را با حضور استادان حوزه و دانشگاه که اتفاقا رایگان هم در اینجا حاضر می‌شوند، در اختیارشان قرار می‌دهیم. همچنین درمیان خیران، وکلایی داریم که به خانواده‌ها به صورت رایگان مشاوره حقوقی یا معاضدت قضایی می‌دهند.
اول اینکه باید بدانید خانواده‌های تحت پوشش ما شناور هستند. پیوسته یک خانواده از چرخه حمایتی ما خارج و دیگری وارد می‌شود. بیشتر خانواده‌های زندانیان ما در حاشیه شهر ساکن هستند. ما در گرفتاری‌های اداری مثل تفکیک یارانه و موارد دیگر یا کار‌های بیمارستانی، با مددکاری همکاری و مکاتبه می‌کنیم که سریع‌تر این کار‌ها را انجام می‌دهند. اکنون هزار خانوار داریم.
تحقیقاتی را اداره کل زندان‌ها انجام داده است، اما همین که عده زیادی از خانواده‌ها علاوه بر اینکه از عهده هزینه‌های زندگی خود برآمدند، کارگاه تولیدی یا مزون راه اندازی کنند و کارآفرین شوند، یعنی از مسیر آسیب خارج شده‌اند. خانواده‌هایی بودند که خرج تحصیل فرزندانشان را دادیم و حالا افراد موفقی هستند.
خانواده‌ای بود که هزینه راه اندازی کارگاه تولیدی اش را پرداخت کردیم و حالا خوب کار می‌کند. برای پسر یک خانواده که مهارت آرایشگری می‌دانست، یک مغازه را تجهیز کردیم و خیلی خوب کار می‌کند. مثال‌ها بسیار است. وقتی خانواده در اوج ناامیدی به جایی مراجعه کند که عده‌ای حاضر به کمک کردن به او هستند، حتما تأثیرگذار است. حرفش را گوش کردیم و راهنمایی کردیم. خانواده‌ای داشتیم که دخترشان از خانه فرار کرده بود؛ خودمان وارد عمل شدیم.
دختر را پیدا کردیم، جلسات مشاوره برایش گذاشتیم و او را به خانواده برگرداندیم. خانواده‌های بسیاری را سازش دادیم و از طلاق منصرف کردیم. این انجمن پس از پیروزی انقلاب به شدت مشمول حمایت رؤسای قوه مقننه و قضاییه قرار گرفت. در استان، قضات و دادسرا و دادستان خیلی همراهی و حمایت کرده‌اند. نشانه حمایتشان هم این است که روزی را در تقویم به نام آنان نامیدند؛ یعنی به دنبال حمایت از خانواده زندانیان هستند.
نیازمند کمک‌های بیشتر خیران هستیم. حتما هم نباید نقدی باشد، حتی اگر یک خانواده را شاغل کنند، به گروه زیادی یاری رسانده‌اند. از ما بپرسند که من چطور به اشتغال زایی کمک کنم؟ یا تولیدی دارم و می‌توانم بن خرید بدهم، یا هزینه تحصیل چند فرزند از این خانواده‌ها را پرداخت کنم؟
بله؛ فقط به کمیته امداد معرفی نمی‌شود، اما می‌تواند از کلاس‌های آموزشی و جلسات مشاوره ما استفاده کند.