کوچه‌ای که تنها بازمانده محله‌ای کهن است | «پاچنار»، هزارتویی دور یک مسجد

به گزارش شهرآرانیوز؛ وقتی سخن از یک کوچه می‌شود، اغلب افراد مسیری مستقیم را با عرض بسیار کمتر از یک خیابان در ذهن مجسم می‌کنند. این مسیر البته در بیشتر اوقات فرعی‌های کوچک و بزرگی نیز دارد که برخی به کوچه‌های دیگر پیوند دارند و برخی دیگر بن‌بست هستند و هیچ راه خروجی ندارند.

اما این قاعده کلی، استثنائاتی هم دارد، مثل کوچه‌هایی که به‌دلیل تغییر و تحولات ایجاد‌شده در شهر، مسیر اصلی یا مادر آنها عوض شده است و در حالی که کوچه قدیمی هنوز پابرجا و فعال است، کوچه جدید که به کوچه قبلی نیز متصل است، نقش محوری را در عبور‌و‌مرور آن محدوده بر عهده گرفته است. این کوچه جدید معمولا در کنار یک فضای عمومی، چون مسجد، حمام، حسینیه و در سال‌های پیشتر آب‌انبار یا بازار محلی ایجاد می‌شود.

نمونه بارز چنین وضعیتی پدید آمدن کوچه پاچنار مشهد است؛ کوچه‌ای که عمری بیش از دویست سال دارد، اما مسیر اصلی‌اش از حدود ۱۶۰ سال قبل با ایجاد مسجدی روی حوض‌انبار آن محدوده، کم‌کم تغییر کرده و در مسیر جدیدی به زندگی خود ادامه داده است. به همین دلیل هم از یک ساختار خاص برخوردار شده است؛ تا‌جایی‌که اگر به آن محدوده آشنا نباشید و از آن عبور کنید، ممکن است در هزارتویی فرو روید که همه راه‌هایش به یک مسجد ختم می‌شود.

اسامی کوچه در طول زمان

مسیر مورد‌نظر از معدود مسیر‌های شهری مشهد محسوب می‌شود که با وجود تغییر در طول زمان، تنها با یک اسم شناخته شده است؛ برای نمونه از ابتدای تشکیل تاکنون در همه اسناد با نام کوچه پاچنار معرفی شده است. دلیل این نام‌گذاری هم بر‌خلاف تصور اغلب مردم که آن را ناشی از وجود چناری بزرگ در این محدوده می‌دانند، مجاورت کوچه با محدوده سرسبز باغات پاچنار بالاخیابان مشهد است؛ باغاتی که حدفاصل محله‌های نوغان و بالاخیابان بوده و به‌مرور زمان به اراضی مسکونی حدفاصل راه‌آهن، نوغان و خیابان هاشمی‌نژاد تبدیل شده‌اند و خیابان‌های آیت‌ا... بهجت و شهید محسن کاشانی کنونی در دل آنها ایجاد شده است. حد مرزی این باغات اکنون به‌عنوان بولوار رضوان شناخته می‌شود.

البته این یگانه بودن نام، باعث نشده است شهرداری نیز در سال‌های اخیر تنها با تابلوی کوچه پاچنار به معرفی این محدوده بپردازد و تقریبا برای هر اتصال کوچه با سایر کوچه‌ها، نامی ویژه و متفاوت تعیین کرده است. اکنون روی تابلوی مسیر اصلی کوچه علاوه بر نام کوچه پاچنار، عنوان شهید فدایی‌۱۶ دیده می‌شود و به همین ترتیب در ابتدای مسیر غربی‌شرقی آن تابلوی شهید فدایی‌۹، در انتهای مسیر جنوبی‌شمالی آن تابلوی کوچه کتابخانه امامین همامین، بر ابتدای فرعی دوم بخش شرقی‌غربی آن که به کوچه شهید هاشمی‌نژاد‌۹ می‌پیوندد، تابلوی شهید کمال غفاری‌پور و سرانجام در انتهای بخش شرقی‌غربی آن تابلوی شهید درخشانی‌۳ دیده می‌شود.

تا پایان دوران قاجار

اسناد موجود این واقعیت را بازگو می‌کند که کوچه پاچنار کنونی در میانه دوران حکومت قاجار‌ها وجود خارجی نداشته است. براساس نقشه ۱۲۴۸ شمسی مشهد، این کوچه بخشی از محدوده جنوب‌شرقی فضای سبز بزرگ مشهد موسوم به باغات مشجر بالاخیابان بوده است. البته این به معنی نبود کامل این کوچه در آن سال‌ها نیست، زیرا محدوده‌ای که اکنون به‌عنوان مسیر‌های غربی‌شرقی و جنوبی‌شمالی و همچنین بخشی از مسیر شرقی‌غربی مجاور مسجد پاچنار می‌شناسیم، در نقشه دالمج به‌عنوان کوچه‌هایی ترسیم شده‌اند که مرز بین باغات مشجر بالاخیابان و باغات مشجر پاچنار بالاخیابان و کوچه آب‌میرزا و ته‌پل‌محله هستند.

البته وجود کتیبه‌ای در داخل مسجد پاچنار به سال ۱۲۷۸ قمری برابر با ۱۲۴۰ خورشیدی بازگوکننده این واقعیت است که هشت سال قبل از ترسیم نقشه دالمج، مسجدی کوچک در ابتدای مسیر شرقی‌غربی کوچه وجود داشته که او -شاید به‌دلیل روحوضی و کوچک بودن آن یا قرار گرفتنش در بین باغات گوناگون- از ذکر آن در نقشه خویش خودداری کرده است.

مسجد پاچنار با‌توجه‌به چهارکتیبه موجود در آن، دست‌کم چهار موقوفه دارد. در نخستین کتیبه که به تاریخ ۱۲۷۸ قمری در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار نصب شده، واقف -یعنی کربلایی‌رحیم- یک قطعه زمین ملکی خود را برای برگزاری مجلس تعزیه‌خوانی امام‌حسین (ع) و همچنین تأمین هزینه تعمیر مسجد روی حوض‌آب حیطه پاچنار وقف کرده است.

پنج‌سال بعد دومین وقف مسجد توسط کربلایی‌رجب انجام شده است؛ این وقف در شعبان سال‌۱۲۸۳ قمری، یعنی آذر سال‌۱۲۴۵‌خورشیدی، انجام شده و در جریان آن، مرحوم رجب، فرزند قربانعلی، زمینی را برای مسجد روی حوض‌آب حیطه پاچنار، برای برگزاری تعزیه‌خوانی و هزینه‌های شب‌های قدر وقف کرده است.

کتیبه سوم این مسجد دو تاریخ دارد که برخی به اشتباه یکی از آنها را تاریخ ساخت مسجد می‌دانند. این‌کتیبه دارای دو تاریخ جمادی‌الاول سال ۱۲۹۴ قمری، برابر با اردیبهشت‌۱۲۵۶ خورشیدی و رمضان‌۱۳۱۱ قمری یعنی اسفند‌۱۲۷۲ خورشیدی است و در آن شخصی به نام حاج‌محمد دربان‌کشیک، کل یک قطعه زمین مزروعی خود را وقف روضه‌خوانی در این مسجد کرده است.

آخرین کتیبه مسجد نیز در سال‌۱۳۲۰ قمری یا ۱۲۸۱ خورشیدی نصب شده و به استناد آن، حاج‌محمد دربان، فرزند کربلایی عباس، بخشی از درآمد یک زمین را صرف روضه‌خوانی برای امام‌حسین (ع) کرده است.

اگر از مسجد بیرون بیاییم و به خود مسیر توجه کنیم، باید گفت که وضعیت این مسیر در پایان حکومت قاجار‌ها نسبت به دوران ناصرالدین‌شاهی تغییر محسوسی داشته است. براساس نقشه ۱۳۰۳ خورشیدی مشهد، علاوه بر کوچه‌های ذکر‌شده در مجاورت مسجد روحوضی پاچنار، کوچه‌ای کوچک و شمالی‌جنوبی نیز ایجاد شده است که در دوران پهلوی و پس از گسترش به همان مسیری بدل شده که اکنون تابلوی کوچه پاچنار در ابتدای آن نصب است. اسناد موجود از آن دوران -خاصه کتیبه‌های موجود در مسجد پاچنار- بازگوکننده یک واقعیت دیگر نیز هستند و آن این است که واقفان و بانیان مسجد پاچنار، بین سال‌های ۱۲۷۵ تا ۱۲۹۰ خورشیدی، یک هیئت مذهبی نیز تشکیل می‌دهند که هنوز هم فعال است.

دوره پهلوی اول و دوم

نیمه نخست قرن ۱۴ خورشیدی دوران تکمیل مسیر جدید کوچه پاچنار است. در این دوران و با ایجاد بیمارستان آمریکایی در بخشی از باغات مشجر پاچنار بالاخیابان، مسیر منتهی به این مجموعه که به مقابل باغ نادری کنونی می‌پیوسته است، کم‌کم مورد‌توجه قرار می‌گیرد. این امر باعث می‌شود دو بخش غربی‌شرقی و جنوبی‌شمالی کوچه پاچنار آن دوران که به کوچه پشت مقبره پیوند می‌خوردند، اهمیت خود را از دست بدهند.

کاهش اهمیت این دو بخش، رشد بخش‌های مجاور مسجد را در پی داشت، خاصه در مسیر شمالی‌جنوبی که به‌صورت مستقیم به کوچه پشت مقبره مرتبط بود. همین امر هم باعث شد محور مرکزی کوچه پاچنار به‌تدریج از مسیر تاریخی ایجاد‌شده در مرز باغات مشجر بالاخیابان و باغات مشجر پاچنار به مسیر جدید مجاور مسجد روحوضی پاچنار تغییر کند.

در سال‌های پس از تعطیلی بیمارستان آمریکایی‌ها این روند با‌توجه‌به ایجاد خیابان شاهرضانو یا همان آیت‌ا... بهجت از یک سو و فوزیه یا شهید هاشمی‌نژاد از دیگر‌سو، نه‌تنها تغییر نمی‌کند، بلکه به گسترش فرعی‌های غربی این محدوده نیز منجر می‌شود. این رشد به‌گونه‌ای است که در نقشه سال ۱۳۳۳ خورشیدی می‌توان دید که کوچه پاچنار که زمانی تنها از طریق مسیر پشت مقبره به سایر نقاط شهر دسترسی داشته، حالا از چند مسیر به دیگر نقاط متصل است.

مثلا از طریق کوچه بیمارستان آمریکایی و سپس شاهرضانو‌۸ به خیابان آیت‌ا... بهجت کنونی، از طریق فرعی کنونی شهید کمال غفاری‌پور به کوچه تهرانی‌های آن زمان و شهید هاشمی‌نژاد‌۹ کنونی و سپس خیابان شهید هاشمی‌نژاد و از طریق بخش انتهایی مسیر شرقی‌غربی خود به کوچه‌های باغ‌حرم و سلطان‌محمد و از آن طریق به هاشمی‌نژادهای‌۳‌و‌۵ و میدان شهدا متصل می‌شود. این در حالی است که در آن سال، هفت فرعی دیگر این کوچه نیز بن‌بست بوده‌اند. پس از این دوران تا پایان دهه‌۶۰ تغییر عمده و مهمی، جز نوسازی برخی از پلاک‌ها در این محدوده رخ نداده است.

پس از انقلاب

مهم‌ترین تغییرات کوچه پاچنار در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون، همان ساخت‌و‌ساز‌های کوچک و بزرگ فراوان این محدوده است. این امر کوچه پاچنار را از محله‌ای که روزگاری تنها مشهدی‌ها و سپس تعدادی از ترک‌های بازگشته از قفقاز پس از تغییر حکومت در شوروی در آن ساکن بودند، به محدوده‌ای تبدیل می‌کند که بسیاری از پلاک‌های آن به‌عنوان واحد‌های اقامتی رسمی یا غیررسمی توسط زائران مورد استفاده قرار می‌گیرد.

نخستین تغییر عمده این محدوده که راه را برای سایر تغییرات باز کرده، گسترش مسجد امام حسن عسکری (ع) بوده است. این مسجد که تا سال ۱۳۶۱ با نام مسجد پاچنار شناخته می‌شده، پس از بازسازی و اضافه شدن دو منزل کوچک مجاور به همت اهالی محل و کمک مرحوم آیت‌ا... سید‌عبدا... شیرازی در این سال به نام مسجد امام‌حسن‌عسکری (ع) تغییر نام داده است.

در جریان این نوسازی بقایای مسجد روحوضی نخست، از جمله حوض‌انبار آن به‌صورت کامل تخریب شده است. همچنین کم‌کم و به‌ویژه در دو دهه ۷۰ و ۸۰ دیگر پلاک‌های قدیمی کوچه نیز به بنا‌های بلندمرتبه زائرسرایی و اقامتی تبدیل شده‌اند، به‌نحوی‌که اکنون کمتر پلاکی را می‌توان دید که بویی از قدیم برده باشند. شاید بتوان پلاک شماره یک کوچه را قدیمی‌ترین پلاک کنونی این محدوده دانست که بنایی ایجاد‌شده در سال‌های انتهایی دهه‌۲۰ شمسی است و اکنون به حال خود رها شده است. همچنین باید از دو پلاک قرار گرفته در رو‌به‌روی مسجد -یکی در جانب شمالی و دیگر در جانب غربی- به‌عنوان دو پلاک ارزشمند پهلوی دومی موجود در این کوچه یاد کرد.

سرانجام اینکه بد نیست بدانید بنای مدرسه ناهید که از میانه دوران پهلوی بخش جنوبی قطعه غربی‌شرقی کوچه را به خود اختصاص داده، هنوز هم کاربری آموزشی دارد و میزبان یک مدرسه غیرانتفاعی پسرانه است. همچنین نخستین پلاک‌های بخش جنوبی‌شمالی کوچه هم از دهه‌۸۰ به دفتر مشهد مؤسسه تحقیقاتی دارالعلام اهل‌بیت (ع)، کتابخانه امامین همامین و زائرسرای امام محمدباقر (ع) اختصاص دارد که همگی زیر نظر آیت‌ا... مکارم‌شیرازی اداره می‌شوند.

چهر‌های شاخص کوچه

شاخص‌ترین چهره‌هایی که روزگاری در این کوچه سکونت داشته‌اند، حاج رحیم و حاج رجب طوسی، بانیان ساخت مسجد روحوضی پاچنار در حدود ۱۶۰ سال پیش، هستند. حاج محمد دربان‌کشیک نیز که در دو کتیبه دیگر موجود در مسجد پاچنار از وی به‌عنوان یک واقف نام برده‌شده دیگر‌چهره شاخص ساکن سال‌های دور این محدوده است؛ زنی موسوم به خاله مسجدی که قبل از انقلاب از دنیا رفته و سال‌ها مسئولیت مسجد را بر عهده داشته است نیز دیگر چهره ساکن این کوچه محسوب می‌شود.

همچنین باید از مرحوم حاج‌مهدی‌طوسی کاهوکار، فرزند یکی از واقفان، محمد پرسا، محمود ممیزان و محمود امینی از اعضای هیئت‌امنای مسجد در سال‌های اخیر، حاج‌آقا سیدمحمد شمس، امام جماعت سابق مسجد، محسن پرویزی و سید‌موسی فاطمی، از چهره‌های قدیمی هیئت پاچنار، به‌عنوان دیگر افراد شاخصی یاد کرد که دوره‌ای در این محله اقامت داشته‌اند.

آقایان عباس علی سیرانی، محمد پاچناری و غلامرضا کاهو‌کار، متولیان موقوفات مسجد پاچنار، محمد اشنود، از خدمتگزاران هیئت پاچنار، رضا اسراری که اهل شاعری است و حاجی دهقانی که خواربار فروشی داشته است از دیگر قدیمی‌های این محدوده هستند. 

همچنین باید از خانواده‌های حاجی‌زاده، سعیدی‌نجات، عرفانیان، رحیم‌زاده عسکری و تحقیقی به‌عنوان قدیمی‌هایی نام برد که هنوز ردپای حضور آنان در این کوچه دیده می‌شود. سرانجام اینکه کمال غفاری‌پور هم از جوانان این کوچه بوده که پس از انقلاب اسلامی به شهادت رسیده است. ناگفته نماند یکی از خانه‌های کنونی کوچه هم در اختیار وابستگان به شهید دفاع از حرم حضرت زینب (س) شهید‌القدس حسین امان‌اللهی است.