توران منصوری | شهرآرانیوز؛ برای بررسی قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ باید به پیش‌زمینه‌های آن نگاه کرد، از جمله اتفاقاتی که سال قبل و ماه‌های ابتدایی سال ۱۳۴۲ در شهر‌های مختلف کشور روی دادند. محمدرضا پهلوی در راستای اجرای سیاست‌های آمریکا، تشکیل انجمن‌های ایالتی و ولایتی را اعلام کرد. این مصوبه در جلسه هیئت‌دولت در ۱۴ مهر ۱۳۴۱ به تصویب رسید.
با انتشار خبر آن و به‌دلیل تقابل برخی از مواد آن با اسلام، سیل مخالفت‌ها آغاز شد. چندی بعد با اعلام اصول شش‌گانه از سوی دولت حکومت پهلوی، آیت‌ا... میلانی در نامهای به محمدرضا پهلوی چنین نوشت: «وضع کشور، به‌خصوص مشهد، متشنج است.
مستدعی است دولت را از این مراجعه به آرای عمومی که نه با جهات شرعی مطابق است و نه با موازین حقوقی به صلاح عموم ملت می‌باشد، منصرف سازد.»، اما شاه بدون توجه به مخالفت‌ها، روز مراجعه به آرای عمومی را اعلام کرد. بیشتر نماز‌های جماعت در شهر مشهد در مخالفت با رفراندوم تعطیل شد. آیت‌ا... سید حسن قمی شرکت در رفراندوم را حرام اعلام کرد؛ همچنین آیت‌ا... میلانی و آیت‌ا... قمی درصدد انتشار اعلامیه مشترکی بودند که امکان چاپ آن فراهم نشد.
حکومت پهلوی در اقدامی دیگر تا روز انتخابات دست به تبلیغات گسترده‌ای درباره لوایح شش‌گانه زد و در روزنامه‌های رسمی اخباری مبنی بر شور و اشتیاق مردم برای شرکت در انتخابات منتشر کرد، اما باوجود این تبلیغات، بیشتر مردم در روز رأی‌گیری از منازل خود خارج نشدند و بازار نیز تعطیل شد؛ اگرچه حکومت پهلوی بعدتر مدعی حضور گسترده مردم در انتخابات شد.
با پافشاری حکومت برای به اجرا درآوردن طرح‌های اعلام‌شده، امام‌خمینی (ره) در هفته آخر سال ۱۳۴۱ طی اطلاعیه‌ای عزای عمومی اعلام کردند؛ ازاین‌رو آیت‌ا... میلانی در اعلامیه‌ای در ۲۸ اسفند ۱۳۴۱، با اشاره به اقدامات خلاف دین و صلاح کشور، اعلام کردند که ملت ایران امسال عید ندارد. در نتیجه تحریم عید نوروز، در مشهد از همان روز اول فروردین ۱۳۴۲ پرچم‌های سیاه نصب شد. در روز دوم فروردین به مناسبت سالروز شهادت امام‌جعفر‌صادق (ع) در منزل آیت‌ا... قمی مجلسی برگزار شد. حکومت نیز از ترس اقدامی از سوی مردم، برای برخورد با حرکت‌های احتمالی تکاور‌های زیادی به مشهد فرستاد.
در این مجلس ابتدا حجت‌الاسلام شیخ‌عباس واعظ‌طبسی سخنرانی و اظهار کرد: «آمریکایی‌ها و اجانب ما را منحرف کرده و زنان و دختران ما را به‌سوی نیستی می‌کشانند.» سپس آیت‌ا... سید‌حسن قمی در سخنانی از خفقان حاکم بر جامعه انتقاد کرد. در ادامه نیز اعلامیه مشترک آیت‌ا... میلانی و آیت‌ا... قمی در انتقاد از اعمال حکومت پهلوی قرائت شد.
در این هنگام، نیرو‌های نظامی به مردم حمله کردند و درگیری‌ها آغاز شد. به‌دنبال آن، بعداز‌ظهر همان روز، ساعت۲۰ کمیسیون امنیت استان با حضور سید جلال‌الدین تهرانی، استاندار وقت مشهد، در باغ ملک‌آباد تشکیل جلسه داد. تصمیم بر این شد که مرحوم شیخ‌احمد کافی و حجت‌الاسلام شیخ‌عباس واعظ‌طبسی را دستگیر کنند. استاندار نیز به آیت‌ا... میلانی و قمی تذکر داد که برای آرامش کشور تلاش بیشتر داشته باشند.
به‌دنبال حمله نظامیان حکومت پهلوی به مدرسه فیضیه در دوم فروردین ۱۳۴۲ و رسیدن خبر آن به مشهد، شهر مشهد به مدت پنج‌روز تعطیل شد. جامعه روحانیت مشهد به‌منظور همدردی و پشتیبانی از حوزه علمیه قم در ۶ فروردین ۱۳۴۲ به مدت سه روز دست به اعتصاب زد و روحانیان از اول تا ششم ذیقعده ۱۳۸۲، مطابق با هفتم تا دوازدهم فروردین ۱۳۴۲، به‌عنوان اعتراض به این حمله حکومت، از رفتن به مساجد و اقامه نماز جماعت خودداری کردند. آیت‌ا... میلانی در‌این‌راستا اعلامیه‌ای به زبان عربی مبنی بر اعلام اعتصاب نماز جماعت صادر کرد. بازاریان نیز در حرکتی هماهنگ با روحانیان، سه روز اعتصاب کردند و در پایان دست به تظاهرات زدند. مردم مشهد نیز در یک اقدام طاق‌نصرت‌هایی را که برای ورود شاه به مشهد ساخته شده بودند، به آتش کشیدند.
در نتیجه این اقدام، مأموران حکومت به مردم حمله کردند که دراین‌بین تعدادی از مردم، طلاب و دانشجویان شهید و زخمی شدند. تظاهرات مردم باعث شد محمدرضا‌پهلوی سفر خود را به تأخیر اندازد و از طرفی حکومت سعی کرد علت این تأخیر را بدی هوا نشان دهد. آیت‌ا... سید هادی میلانی در اقدامی، از طلابی که در این ایام دستگیر، زندانی و مجروح شده بودند با پرداخت مقداری هزینه و شهریه دلجویی کرد.
به‌دنبال این اقدام، حسن پاکروان، رئیس ساواک حکومت پهلوی، به ساواک مشهد دستور داد که مبارزات آیت‌ا... سید هادی میلانی و آیت‌ا... قمی و سایر علمای مشهد را طی اجرای برنامه‌هایی خنثی و مردم را از اطراف آنها دور کنند؛ درعین‌حال با محدود ساختن و منزوی کردن آنها، موقعیتی فراهم کنند تا ارتباط میان آنها و نیرو‌های مبارز قطع شود تا روحانیان مجبور به تسلیم یا خروج از کشور شوند.
به دنبال چاپ و توزیع اعلامیه امام‌خمینی (ره) مبنی بر توصیه به علما و وعاظ برای افشای ماهیت حکومت در ایام محرم، مهدی عراقی، یکی از اعضای هیئت‌های مؤتلفه، از سوی امام مأموریت یافت که اعلامیه را به مشهد آورد و به امضای آیت‌ا... میلانی و سپس آیت‌ا... قمی برساند. با امضای آن دو، اعلامیه انتشار یافت.
سپس اهل منبر در مشهد در حرکتی افشاگرانه به بازگویی اعمال خلاف دین توسط حکومت پهلوی پرداختند. مردم نیز با دست‌به‌دست کردن اعلامیه‌ها، آنها را بر دیوار‌ها نصب می‌کردند که این کار باعث دستگیر شدنشان توسط نیرو‌های نظامی می‌شد. آیت‌ا... قمی در سخنرانی‌اش در روز دوم محرم به این دستگیری‌ها اشاره کرد.
حکومت پهلوی به نصب اعلامیه امام‌خمینی (ره) بر روی دیوار‌ها حساس بود، ازاین‌رو در روز دهم خرداد که مردم مشغول خواندن اعلامیه امام (ره) در جلوی درِ مسجد گوهرشاد بودند، یکی از مأموران حکومت پهلوی به نام غلامعلی شباهنگ، اعلامیه امام‌خمینی (ره) را پاره کرد که از سوی حسن کبابی، یکی از افراد حاضردرصحنه، مورد هجوم قرار گرفت و با ضربات کارد او کشته شد. با افزایش عکس‌های امام‌خمینی (ره) بر روی درودیوار شهر‌ها در آغاز محرم، ساواک در بخش‌نامه‌ای به شهر‌های مختلف، از جمله مشهد، دستور داد: «در هر مغازه و محلی که عکس آیت‌ا... خمینی (ره) الصاق شده روی آن تمثال حضرت امیرالمؤمنین (ع) چسبانده شود.»
آیت‌ا... سید حسن قمی روز دهم خرداد ۱۳۴۲ از مردمی که در مراسمی در منزلش شرکت داشتند خواست به دیگران نیز اطلاع دهند که وی سه روز آینده قصد ایراد سخنان مهمی درباره مسائل روز دارد. در روز موعود یعنی در عاشورای سال ۱۳۴۲، برابر با ۱۳خرداد، جمعیت زیادی در منزل آیت‌ا... قمی اجتماع کردند. ابتدا وعاظی، چون واعظ طبسی، ابوالحسن ضیا، شیخ احمد کافی و شیخ محدث سخنانی ایراد کردند.
سپس آیت‌ا... قمی در سخنرانی خود اقدامات دولت را خلاف‌شرع و قرآن دانست و با اشاره به اصلاحات ارضی گفت: «اصلاحات ارضی این نیست که مال مردم را به‌زور بگیرند؛ این خلاف قرآن و دین اسلام است.» در ادامه نیز درباره آزادی زنان و حق رأی آنها در انتخابات سخن گفت. سپس با اشاره به مبارزه حکومت پهلوی با اسلام، مردم را به مقاومت دعوت کرد و رفراندوم ۶ بهمن ۱۳۴۲ حکومت پهلوی را قلابی خواند و اعلام کرد که حکومت اقدامات در تقابل اسلام را اصلاحات اعلام کرده است و ازاین‌رو از مردم خواست دست از مبارزه نکشند.
در ۱۴خرداد نیز مردم همچنان در توزیع و چسباندن اعلامیه به دیوار‌های مسجد گوهرشاد مشغول بودند که بر‌اساس گزارش ساواک به این دلیل ۱۵۰ نفر در این روز دستگیر شدند. توزیع‌کنندگان اعلامیه‌ها اغلب طلاب جوانی بودند که با بیت آیت‌ا... قمی در رفت‌وآمد بودند.
در روز ۱۵خرداد، سرباز‌ها و تانک‌ها شهر مشهد را اشغال کرده بودند و ژاندارم‌ها با اسب به مردم کوچه و بازار حمله می‌کردند؛ زیرا در شب ۱۵ خرداد، نزدیک به ۲۰ هزار نفر از مردم در منزل آیت‌ا... قمی برای اجرای مراسم گرد آمده بودند. در همین روز حکومت از ترس، هشت کامیون حامل سرباز برای هشت کلانتری و یک گردان برای استقرار در اطراف حرم امام‌رضا (ع) اعزام کرد.
در روز ۱۵ خرداد، ساعت ۸ صبح، مجلس سوگواری در منزل آیت‌ا... قمی برگزار شد. آیت‌ا... قمی در سخنرانی‌ای با اشاره به مسائل روز، اقدامات حکومت را محکوم به شکست دانست. حجت‌الاسلام شیخ عباس واعظ‌طبسی نیز گفت: «با وضع حاضر و دخالت‌دادن فرقه ضاله یهود به دستگاه‌های دولتی و دستگاه قضاوت، قوانین الهی به فراموشی سپرده شد.» در پایان مراسم، آیت‌ا... قمی برای اقامه نماز جماعت راهی مسجد گوهرشاد شد. عده زیادی از مردم نیز وی را همراهی کردند.
حکومت پهلوی در اقدامی همه نیرو‌های خود را در جای‌جای شهر مستقر و از رفت‌وآمد مردم جلوگیری و بازار را نیز تعطیل کرده بود. به دستور فرمانده لشکر۱۲ خراسان و سرپرست شهربانی‌های استان، دو گروه از سربازان، ساعت ۱۲:۳۰ برای دستگیری آیت‌ا... قمی تعیین و در اطراف بازار سرشور و اطراف منزل آیت‌ا... قمی مستقر شدند. پس از اقامه نماز توسط آیت‌ا... قمی، با بیرون آمدن وی از مسجد، نیرو‌های نظامی از خروج جمعیتی که با ایشان نماز خوانده بودند، جلوگیری کردند. آیت‌ا... قمی از طرف بازار به طرف حمام شاه حرکت کرد که در سه‌راهی حمام، به‌وسیله گروهی که آنجا مستقر بودند دستگیر شد.
مردمی که شاهد دستگیری آیت‌ا... قمی بودند قصد دفاع از او را داشتند که با برخورد نیرو‌های نظامی مواجه شدند. در بازار به‌سوی مردم شلیک شد و عده‌ای مجروح شدند. پس از دستگیری آیت‌ا... قمی، او را با آمبولانس ارتش به فرودگاه شماره یک ارتش اعزام کردند. دو نفر از همراهان آیت‌ا... قمی به نامهای محمد علیزاده و موسی صرافان نیز به همراه او دستگیر شدند. پس از این اتفاق در حدود سیصد نفر در استانداری اجتماع کردند و خواستار آزادی آیت‌ا... قمی شدند.
به دلیل نقص فنی هواپیمای حامل آیت‌ا... قمی، او را با آمبولانس و همراه مأموران به تهران انتقال دادند. در آنجا چند کامیون پر از سرباز وی را به زندان قصر بردند و در سلولی که با سلول امام‌خمینی (ره) بیش از دو متر فاصله نداشت زندانی کردند. در تلگرامی که آیت‌ا... قمی چند روز بعد از دستگیری به آیت‌ا... محمدرضا گلپایگانی نوشت، اظهار کرد: «برای احقر بسی افتخار است که در راه دین چند روزی تأسی به بزرگان دین کنم، خاصه در این ایام.»
باتوجه‌به اهمیت شهر مشهد، اسدا... علم در کابینه خود اعلام کرد برای جلوگیری از هم‌صدا شدن دو شهر مشهد و قم، آیت‌ا... خمینی (ره) را در قم و آیت‌ا... قمی را در مشهد دستگیر کردیم.
در صبح ۱۵ خرداد آیت‌ا... میلانی از دستگیری امام‌خمینی (ره) اطلاع یافت. در این هنگام دو نفر به نمایندگی از استاندار به منزل او آمدند. آیت‌ا... میلانی به آنها گفت: «من عمر خود را کرده‌ام و در این مدت شاهد تحولات زیادی بوده‌ام. انقراض قاجار را دیده‌ام؛ از وضع مشروطیت مطلع هستم؛ تغییر رژیم عثمانی را شاهد بوده‌ام. وضعی که شما در پیش گرفته‌اید، برای خودتان نگرانی دارد.»
سکوت شهر مشهد را در ۱۶ خرداد فراگرفته بود. منزل آیت‌ا... میلانی در کوچه آقازاده توسط نیرو‌های نظامی محاصره و تلفن منزل او قطع شده بود. در مقابل درِ منزل چند مأمور برای کشیک جای گرفته و از رفت‌وآمد مردم جلوگیری می‌کردند. مردم مشهد در اعتراض به دستگیری امام‌خمینی (ره) و آیت‌ا... قمی بازار‌ها را بستند و دست به اعتصاب زدند. بسیاری از وعاظی که در طول ایام محرم علیه حکومت پهلوی سخنرانی داشتند دستگیر شدند.
ائمه جماعت مسجد گوهرشاد نیز دست به اعتصاب زدند و این اعتصاب تا ۱۷ خرداد ادامه داشت. این کار برای حکومت به دلیل زیارتی بودن شهر مشهد بسیار گران تمام شد. در‌های مسجد گوهرشاد از ۱۵ تا ۱۸ خرداد بسته شد و از ۱۸ خرداد از دوازده امام‌جماعت مسجد، تنها شش نفر از آنها جهت اقامه نماز در مسجد حاضر شدند. مردم در تأیید ادامه مبارزه همچنان عکس‌های امام خمینی (ره) را به مغازه‌های خود نصب می‌کردند. به دستور نخست‌وزیری، کمیته امنیت در استانداری خراسان تشکیل شد و بیست نفر ژاندارم و یک‌صد نفر سرباز پس از قیام ۱۵ خرداد به نیرو‌های شهربانی مشهد افزوده شدند.
دویست نفر از طلبه‌های شهر که قصد تحصن در تلگراف‌خانه را داشتند با ارسال تلگرافی خواستار آزادی امام خمینی (ره) و سایر علما شدند.
حکومت پهلوی در اقدامی دیگر برای سرکوب‌کردن مردم، در روزنامه‌های عصر تهران در ۱۵ خرداد، اعلامیه‌ای را به نام آیت‌ا... میلانی و آیت‌ا... قمی جعل و منتشر کرد و با تیتر درشت چنین نوشت: «حضرت آیت‌ا... میلانی و آیت‌ا... طباطبایی قمی مردم را به آرامش و رعایت نظم دعوت کرده‌اند.» تا بدین‌طریق از نفوذ آنها برای خاموش ساختن مردم استفاده کنند.
لشکر۱۲ خراسان که مسئولیت سرکوب قیام ۱۵ خرداد را در مشهد بر عهده داشت، برای قدرت‌نمایی یکی از روحانیان دستگیر‌شده به نام سید علی مددی را در ۳۰ خرداد ۱۳۴۲ در خیابان‌های شهر مشهد درحالی‌که جلوی او چند دژبان و پشت وی چند دستگاه جیپ مسلح ارتش بود، حرکت می‌داد که تماشای این منظره برای مردم ناراحت‌کننده و باعث تنفر بیشتر آنها از حکومت پهلوی شد.
روحانیان مشهد در اقدامی هماهنگ با سایر مراجع و علما، در حمایت از امام‌خمینی (ره) تصمیم گرفتند به تهران مهاجرت کنند. از مشهد حاج شیخ مجتبی قزوینی و آیت‌ا... میلانی عازم تهران شدند که حکومت پهلوی بااطلاع از موضوع مهاجرت آیت‌ا... میلانی، دستور بازگشت هواپیما را از میانه راه داد. تا اینکه آیت‌ا... میلانی در ۱۴ تیر ۱۳۴۲ عازم تهران شد و حمایت از امام‌خمینی (ره) را در سطحی گسترده ادامه داد. او به مدت صد روز در تهران ماند که در این مدت محور همه رویداد‌های سیاسی بود و بسیاری از بزرگان تهران با آیت‌ا... میلانی ملاقات کردند و حمایت خود را از جامعه روحانیت به اطلاع وی رساندند.
با فرارسیدن چهلم شهدای ۱۵ خرداد، در ۲۳ تیر ۱۳۴۲ در مشهد به این مناسبت تعطیلی عمومی اعلام شد و مردم از خانه‌های خود خارج نشدند؛ اگرچه این مبارزات به‌طور مستمر تا سال‌ها بعد و سرنگونی رژیم شاهنشاهی ادامه یافت.
برگرفته از پایگاه اطلاع‌رسانی ۱۵ خرداد ۱۳۴۲