شهرآرانیوز؛ چرخه سوخت هسته‌ای، ستون فقرات فناوری هسته‌ای مدرن به‌شمار می‌رود؛ فرایندی چندمرحله‌ای که از استخراج سنگ معدن اورانیوم آغاز می‌شود و تا تولید انرژی در راکتور و مدیریت پسماند‌های پرتوزا ادامه می‌یابد. درک دقیق تفاوت میان اجزای اصلی این چرخه—به‌ویژه «راکتور هسته‌ای» و «مرکز غنی‌سازی اورانیوم» —برای تحلیل‌های فنی، سیاسی و امنیتی ضروری است. این دو بخش، نقشی کاملاً متفاوت در زنجیره تأمین انرژی هسته‌ای دارند و اشتباه در فهم آن‌ها می‌تواند منجر به برداشت‌های نادرست، به‌ویژه در مباحث حساس بین‌المللی همچون کنترل تسلیحات یا برنامه‌های صلح‌آمیز هسته‌ای، شود.
در این مقاله با نگاهی تحلیلی و فنی به تفاوت این دو مفهوم کلیدی پرداخته‌ایم.
یک دستگاه مهندسی است که در آن واکنش زنجیره‌ای شکافت هسته‌ای به‌صورت کنترل‌شده انجام می‌شود. هدف اصلی راکتور هسته‌ای تولید انرژی حرارتی (برای تولید برق، گرمایش، یا کاربرد‌های پزشکی و پژوهشی) است.
تأسیساتی است که در آن درصد ایزوتوپ شکافت‌پذیر اورانیوم-۲۳۵ نسبت به ایزوتوپ غیرفعال اورانیوم-۲۳۸ افزایش می‌یابد. هدف اصلی این مرکز تولید سوخت مناسب برای راکتور‌ها یا در موارد خاص، برای سلاح‌های هسته‌ای است.
| موضوع | راکتور هسته‌ای | مرکز غنی‌سازی اورانیوم |
|---|---|---|
| هدف اصلی | تولید انرژی از شکافت هسته‌ای | افزایش درصد ایزوتوپ U-235 |
| ورودی | سوخت اورانیوم غنی‌شده (۲٪ تا ۵٪) | اورانیوم طبیعی یا UF6 |
| خروجی | انرژی حرارتی / برق | اورانیوم غنی‌شده (سوخت) + پسماند |
| فناوری | شکافت کنترل‌شده، میله‌های سوخت، خنک‌کننده | سانتریفیوژ یا لیزر، جداسازی ایزوتوپی |
| موقعیت در چرخه سوخت هسته‌ای | در مرحله مصرف سوخت | قبل از راکتور، در مرحله آماده‌سازی سوخت |
| کاربرد نهایی | نیروگاه، کشتی هسته‌ای، تولید ایزوتوپ | تولید سوخت راکتور، یا بالقوه نظامی |
| حساسیت سیاسی و امنیتی | کمتر | بسیار بالا – احتمال کاربرد دوگانه دارد |
| نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) | نظارت استاندارد | نظارت شدید، دوربین، پلمب، بازرسی فوری |
ایران یک نیروگاه هسته‌ای (راکتور هسته‌ای) در بوشهر دارد. اما برای راه‌اندازی آن، به اورانیومی نیاز دارد که غنی‌سازی‌شده باشد. پس باید از تأسیساتی مانند نطنز یا فردو (مرکز غنی‌سازی اورانیوم) استفاده کند تا سوخت مناسب تولید شود.
راکتور هسته‌ای بدون مرکز غنی‌سازی کار می‌کند اگر سوخت را از کشوری دیگر وارد کند. اما مرکز غنی‌سازی بدون نظارت کافی می‌تواند به ساخت بمب اتمی نزدیک شود؛ زیرا اگر سطح غنی‌سازی به بیش از ۹۰٪ برسد، می‌توان از آن برای تولید سلاح استفاده کرد.
راکتور فقط مصرف‌کننده سوخت است و نمی‌تواند به‌تنهایی برای سلاح‌سازی استفاده شود. ولی مرکز غنی‌سازی اگر از محدوده مجاز عبور کند، به راحتی می‌تواند مواد شکافت‌پذیر برای بمب تولید کند.
به همین دلیل، بسیاری از کشور‌های جهان، سوخت خود را از خارج وارد می‌کنند و غنی‌سازی ندارند (مانند امارات، ژاپن و کره جنوبی).
بمباران یک راکتور هسته‌ای، از نظر زیست‌محیطی و انسانی بسیار خطرناک‌تر است. در حالی که بمباران یک مرکز غنی‌سازی از نظر راهبردی و ژئوپلیتیکی حساس‌تر است.
درون راکتور، مقادیر زیادی مواد پرتوزا (سوخت مصرف‌شده) وجود دارد. بمباران آن می‌تواند منجر به نشت مواد رادیواکتیو شود؛ مشابه فاجعه چرنوبیل یا فوکوشیما.
آلودگی هسته‌ای می‌تواند به مرگ انسان‌ها، نابودی محیط زیست، و تخلیه گسترده منجر شود.
آسیب به استخر‌های سوخت مصرف‌شده در کنار راکتور حتی از خود راکتور هم خطرناک‌تر است.
در حمله سال ۲۰۲۲ به زاپروژیا (اوکراین)، جهان نگران فاجعه‌ای در ابعاد چرنوبیل بود.
در مراکز غنی‌سازی، ماده پرتوزا در مرحله پیش از واکنش قرار دارد (مثلاً UF۶ یا اورانیوم با غنای پایین). انفجار آن باعث ایجاد تشعشع شدید در سطح گسترده نمی‌شود. اما این مراکز از نظر ژئوپلیتیکی بسیار حساس هستند، چون می‌تواند زیرساخت تولید سوخت هسته‌ای (یا سلاح هسته‌ای) را نابود کند.
اسرائیل در سال ۲۰۰۷، مرکز در حال ساخت راکتور سوریه (در دیرالزور) را نابود کرد، نه راکتور عملیاتی را. حمله‌های سایبری (مثل استاکس‌نت) به تأسیسات نطنز نمونه‌ای از اقداماتی است که بدون بمباران، به هدف ضربه‌زدن به چرخه غنی‌سازی انجام شده است.
| معیار | راکتور هسته‌ای | مرکز غنی‌سازی |
|---|---|---|
| خطر نشت رادیواکتیو | بسیار بالا | پایین |
| خطر برای غیرنظامیان | بسیار زیاد | محدود |
| خطر محیط‌زیستی | بسیار زیاد | کمتر |
| اهمیت راهبردی نظامی | متوسط | بسیار بالا |
| حساسیت در سطح بین‌المللی | بالا | بالا |
| احتمال واکنش جهانی پس از بمباران | بسیار بالا | بالا |