گزارشی از مسیر ۳ هزار کیلومتری شبکه فاضلاب از منازل تا تصفیه خانه هایی که تا ۲۵ درصد بیشتر از ظرفیت شان ورودی دارند
محدثه شوشتری/شهرآرانیوز - برکه تا لب باید پر از فاضلاب شود. خوب آفتاب بخورد. اگر هم نور نبود، حرارت ببیند. کار یکی‌دو ساعت نیست، شاید چند روز یا بیشتر طول بکشد تا برکه به مرحله تثبیت برسد. ایستادن نزدیک برکه قهوه‌ای پر از فاضلاب حتی برای چند ثانیه هم آزاردهنده است. بوی ادرار زیر نور داغ آفتاب، مغز آدم را می‌خواهد ازجا بکند. کارمند تصفیه‌خانه، اما مثل ما به‌دنبال فرار از برکه فاضلاب نیست؛ یا دماغش از بوی ادرار پُر شده است که دل‌وروده‌اش هر ثانیه به‌هم نمی‌ریزد یا شاید سختی‌های این کار را به چشم دیده و برای همیشه پی کار با فاضلاب را به تنش مالیده است.
حاضر می‌شود چندکلام درمورد تصفیه‌خانه فاضلاب آن‌هم با شرط‌وشروط به ما توضیح بدهد؛ اینکه اسمی از او نبریم.
در مسیر شبکه فاضلاب شرق مشهد تا تصفیه‌خانه اولنگ هستیم؛ یکی از تصفیه‌خانه‌های قدیمی مشهد که از ۱۸ سال پیش، فاضلاب بخش زیادی از نوار شرقی مشهد راهی آن می‌شود.
همین قدیمی بودن تصفیه‌خانه، سبب شده است هنوز از شیوه‌های قدیمی و حتی منسوخ برای تصفیه فاضلاب استفاده شود که حرف‌وحدیث برای آلودگی پساب‌های خروجی آن زیاد است. برکه تثبیت همان روش سنتی مورد استفاده در اینجاست که کارمند تصفیه‌خانه اولنگ این‌گونه توصیفش می‌کند: «فاضلاب در این تصفیه‌خانه به روش برکه تثبیت، تصفیه می‌شود که نوعی روش طبیعی و سنتی برای تصفیه است. اینجا ۶ برکه فاضلاب داریم با حوضچه‌های مختلف. فاضلاب در مرحله‌ای وارد آشغال‌گیر و در ادامه فرایندِ تصفیه، وارد برکه‌ها می‌شود. درنهایت بعد از اتمام مراحل تصفیه، پساب از تصفیه‌خانه خارج می‌شود.»
آن‌ها دیگر به اینکه پساب خروجی کجا می‌رود و چه می‌شود، کاری ندارند. مسئولیت فاضلاب از مسیر شبکه تا تصفیه‌خانه و انجام تصفیه با شرکت آب‌وفاضلاب است و مدیریت پسابِ خروجی و استفاده از آن با شرکت آب منطقه‌ای. شرکت آب منطقه‌ای این پساب را برای آبیاری اراضی به کشاورزان می‌دهد.
پساب تصفیه‌خانه و اراضی کشاورزی
پساب خروجی که قرار است راهی زمین‌های کشاورزی شود، شبیه آبی کدر است. کف و حباب آغشته به‌هم روی پساب‌ها دیده می‌شود. هنوز هم بو دارد؛ البته نه به اندازه فاضلاب، اما می‌توان بوی آن را حس کرد؛ هرچند کارمند تصفیه‌خانه اولنگ اصرار می‌ورزد که این پساب بو ندارد و اگر جایی راکد بماند، بعدا بو می‌گیرد. چند وقت پیش اهالی محدوده چند تصفیه‌خانه مشهد ازجمله همین اولنگ و پرکندآباد از بوی بد پساب‌ها عاصی شده بودند؛ به‌خصوص اینکه در تابستان این بو آزاردهنده‌تر هم می‌شود، با این حال مدیران آب‌وفاضلاب، همین پاسخ کارمند تصفیه‌خانه را می‌دهند: اینکه «پساب خروجی از تصفیه‌خانه‌های ما بو ندارد و اگر این پساب در مسیر انتقال به اراضی کشاورزی بو می‌گیرد، به‌دلیل راکد ماندن آن است.»
مسیر اولنگ را به‌سمت اراضی کشاورزی طرق در پیش می‌گیریم. کشاورزان هنوز از اینکه حقابه آن‌ها را از سد طرق گرفته‌اند و به‌جای آن پساب تحویلشان می‌دهند، گلایه‌مندند. متولیان حوزه آب‌وفاضلاب به آن‌ها گفته‌اند که این پساب هیچ آلودگی ندارد و باکیفیت است، اما کشاورزانی که دست و پایشان در این پساب است و آن را پای محصولاتشان می‌ریزند، نمی‌توانند این گفته‌ها را باور کنند. آن‌ها حتی بین پساب‌های خروجی از تصفیه‌خانه‌های مختلف مشهد هم می‌توانند تشخیص دهند که کدام بهتر است. به گفته آن‌ها پساب اولنگ به درد نمی‌خورد؛ چون وقتی در جوی آب زمین‌هایشان می‌ماند، بوی گند از راه دور هم، به دماغشان می‌خورد، اما پساب تصفیه‌خانه‌های التیمور و خین‌عرب کیفیت بهتری دارد.
وضعیت بهتر ۲ تصفیه‌خانه تازه‌تاسیس شهر
تصفیه‌خانه التیمور که کشاورزان از آن سخن به میان می‌آورند، یکی از پنج تصفیه‌خانه فاضلاب مشهد در نزدیکی اولنگ است. درواقع این تصفیه‌خانه با هدف تکمیل فاز‌های نوین و جدید تصفیه‌خانه شرق و شمال مشهد یعنی همان اولنگ ساخته شده است. بخش زیادی از فاضلاب شرق مشهد را از سال ۹۵ که تصفیه‌خانه التیمور افتتاح شد، اینجا تصفیه می‌کنند. روش تصفیه، «لجن فعال» است؛ به این صورت که چند مرحله هوادهی، گندزدایی، زلال‌سازی و کلرزنی برای از بین بردن بار میکروبی آن پشت‌سر گذاشته می‌شود. نسبت‌به تصفیه‌خانه قدیمی اولنگ که زمین بزرگی را برای برکه‌ها نیاز داشت، اینجا فاضلاب با روش لجن فعال در زمین بسیار کوچک و با ظرفیت گسترده، تصفیه می‌شود.
این تصفیه‌خانه، چون تازه‌تاسیس است، خروجی پساب آن کیفیت بهتری برای آبیاری اراضی کشاورزی دارد. این روش مدرن تصفیه فاضلاب فقط در دو تصفیه‌خانه از پنج تصفیه‌خانه شهر، اجرا می‌شود؛ یعنی در تصفیه‌خانه‌های التیمور و خین‌عرب سیستم نوین به‌کار گرفته می‌شود و در تصفیه‌خانه‌های پرکندآباد یک و ۲ با روش هوادهی و در اولنگ با روش برکه تثبیت، از سیستم‌های قدیمی‌تر استفاده می‌شود. در ادامه مسیر شبکه فاضلاب شهر از شرق به‌سمت غرب می‌رویم؛ جایی که فاضلاب مناطقی، چون قاسم‌آباد، آزادشهر، بولوار وکیل‌آباد بعد از میدان آزادی و پل قائم راهی این تصفیه‌خانه می‌شود. دربین پنج تصفیه‌خانه فاضلاب مشهد، این تصفیه‌خانه بیشتر از همه صدای معترضان را بلند کرده است.
تصفیه‌خانه غرب؛ ورود فاضلاب بیش از ظرفیت
اهالی ساکن در محدوده تصفیه‌خانه پرکندآباد سال‌هاست از رنج بی‌امان تحمل بوی تعفن و نامطبوع آن گله‌مند هستند. فاضلاب تصفیه‌شده در پرکندآباد را به کشف‌رود می‌ریزند. سالیان سال است این رودخانه اساطیری مدفن فاضلاب خام و دیگر فاضلاب‌ها شده و با وجود اقداماتی که برای سامان‌دهی آن انجام شده، هنوز بسترش از آلودگی‌ها رهایی نیافته است. در این میان هرچند شرکت آب‌وفاضلاب مدعی است پساب خروجی از تصفیه‌خانه پرکندآباد بدون بار میکروبی است، در بخش‌هایی از کشف‌رود که این پساب‌ها در آنجا می‌مانند، بوی بد همچنان از پشت ماسک‌های سه‌لایه این روز‌های ما، به مشام می‌رسد. اهالی روستا‌های مجاور پرکندآباد، هرسال این موقع تابستان که می‌شود، شب‌ها خواب ندارند.
می‌گویند بوی فاضلاب، شب‌ها بیشتر می‌شود. در و پنجره‌هایشان را هرچه چفت‌وبست می‌کنند، بازهم بوی فاضلاب و بوی تعفن آرام‌وقرار برایشان نمی‌گذارد. درکنار گلایه‌ای که اهالی محدوده تصفیه‌خانه پرکندآباد از بوی بد این منطقه دارند، این تصفیه‌خانه مشکل بزرگ دیگری نیز دارد؛ اینکه بیش از ظرفیت آن، فاضلاب برای تصفیه واردش می‌شود.
به‌طور میانگین گاهی ۲۰ تا ۲۵ درصد بیشتر از ظرفیت تصفیه‌خانه، فاضلاب از مسیر شبکه وارد این تصفیه‌خانه می‌شود؛ آماری که حتی مسئولان شرکت آب‌وفاضلاب نیز آن را تایید می‌کنند: «جمعیت مشهد و میزان فاضلاب تولیدی شهر، بیش از توان ظرفیت پنج تصفیه‌خانه فعلی است و در شرایط فعلی، چاره‌ای جز استفاده مازاد از ظرفیت تصفیه‌خانه‌ها نیست. ازطرفی با مشکل کمبود اعتبارات آن‌هم برای ساختن تصفیه‌خانه فاضلاب که حداقل به رقمی بین ۷۰۰ میلیارد تومان تا هزار میلیارد تومان نیاز دارد، به این زودی‌ها نمی‌توان به راه‌اندازی تصفیه‌خانه جدیدی در مشهد امید بست.»
خین عرب و فاضلاب حدود نیم‌میلیون نفر
تصفیه‌خانه شماره ۵ مشهد، تصفیه‌خانه خین‌عرب است که از اواخر سال ۹۵ آغاز به‌کار کرده است. به‌دلیل تازه‌تاسیس بودن، سیستم‌های نوین تصفیه که همان روش لجن فعال است، در این تصفیه‌خانه جانمایی شده‌اند، با این حال مشکل ورودی فاضلاب بیش از ظرفیت تصفیه‌خانه، در اینجا نیز وجود دارد. این تصفیه‌خانه برای مسیر شبکه فاضلاب نوار مرکزی مشهد درنظر گرفته شده است. تقریبا فاضلاب تمام مناطق هسته مرکزی مشهد، راهی این تصفیه‌خانه در قسمت شمال شهر واقع در جاده خین‌عرب می‌شود. ظرفیت تصفیه‌خانه برای فاضلاب، ۴۳۰ هزار نفر درنظر گرفته شده است، اما با توجه به استفاده مازاد از ظرفیت آن، فاضلاب حدود نیم‌میلیون نفر وارد این تصفیه‌خانه می‌شود. پساب خروجی این تصفیه‌خانه نیز همانند چهار تصفیه‌خانه دیگر شهر، برای مصارف کشاورزی استفاده می‌شود. برای یافتن دلایل مشکلاتی که در این تصفیه‌خانه‌ها وجود دارد، یعنی میزان آلودگی آن‌ها و همچنین استفاده مازاد از ظرفیتشان، سراغ متولیان حوزه فاضلاب یعنی شرکت آب وفاضلاب و محیط‌زیست خراسان رضوی رفته‌ایم که در ادامه اظهارات آن‌ها را از نظر می‌گذرانید.
مشهد به یک تصفیه‌خانه فاضلاب دیگر نیاز دارد
«هرقدر به رشد و مدیریت تامین آب نیاز داریم، به همان اندازه به رشد و مدیریت تصفیه‌خانه‌ها برای فاضلاب حاصل از آن نیز نیاز داریم، چنان‌که درحال‌حاضر میزان فاضلاب شهر، بیشتر از ظرفیت تصفیه‌خانه‌هاست و مشهد حداقل به یک تصفیه‌خانه دیگر نیاز دارد.» معاون بهره‌برداری شرکت آب‌وفاضلاب مشهد با بیان این نکات، در توصیف وضعیت فعلی تصفیه‌خانه‌های شهر می‌گوید: ظرفیت تصفیه‌خانه‌های مشهد ۲۶۰ هزار مترمکعب در شبانه‌روز است که در ایام اوج مصرف تا ۲۵ درصد بیشتر از این ظرفیت نیز فاضلاب خانگی وارد آن‌ها می‌شود. سیدحسن آقایی در گفتگو با خبرنگار ما توضیح می‌دهد: با وجود نیاز مبرم به احداث تصفیه‌خانه فاضلاب جدیدی برای مشهد، تأمین این نیاز از منابع داخلی شرکت آب‌وفاضلاب تقریبا غیرممکن است. تصفیه‌خانه فاضلاب باید از محل اعتبارات دولتی ساخته شود که برای احداث آن حداقل به ۷۰۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز است؛ اعتباری که با برآورد‌های سال قبل محاسبه شده است و قطعا این رقم درحال‌حاضر، بیش از هزار میلیارد تومان خواهد شد. این مقام مسئول در شرکت آب‌وفاضلاب مشهد درعین‌حال ابراز امیدواری می‌کند که شهرداری به موضوع تصفیه‌خانه فاضلاب ورود پیدا کند و با اعتبارات از محل شهرداری، یک تصفیه‌خانه دیگر برای مشهد احداث شود. حتی توافقات اولیه هم صورت گرفته و تفاهم‌نامه‌ای بین شرکت آب‌وفاضلاب و مدیریت شهری، امضا شده است تا شهرداری به موضوع احداث تصفیه‌خانه ورود پیدا کند. به‌گفته آقایی، ازآنجاکه شهرداری سالیانه به آب زیادی برای آبیاری فضای سبز خود نیاز دارد، می‌تواند با احداث تصفیه‌خانه به مدیریت فاضلاب شهر کمک کند و در ازای آن، پساب حاصل از تصفیه فاضلاب را برای آبیاری فضا‌های سبز خود استفاده کند و هیچ‌وقت مشکل کمبود آب نداشته باشد. به گفته وی، درحال‌حاضر، چون بیش از ظرفیت تصفیه‌خانه‌ها، فاضلاب وارد آن‌ها می‌شود، به زیرساخت‌ها، لوازم‌یدکی و تجهیزات این تصفیه‌خانه‌ها خیلی فشار می‌آید که همین مسئله، سبب تعویض زودهنگام لوازم‌یدکی و مستهلک شدن تجهیزات تصفیه‌خانه‌ها می‌شود.
زمان احداث، منطقه مسکونی نبود
معاون بهره‌برداری شرکت آب‌وفاضلاب مشهد درباره گلایه اهالی محدوده تصفیه‌خانه پرکندآباد از بوی آزاردهنده فاضلاب می‌گوید: زمانی که تصفیه‌خانه شرکت آب‌وفاضلاب در این منطقه احداث شد، در آن نزدیکی منزل مسکونی نبود و با درنظر گرفتن این اصل که تصفیه‌خانه در مجاورت منطقه مسکونی نباشد، ساخته شد، اما به مرور زمان در آن محدوده ساخت‌وساز شده است و عده‌ای ساکن شده‌اند، با این حال پساب خروجی تصفیه‌خانه‌ها بو ندارد. اگر در مسیر به‌دلیل راکد ماندن بو می‌گیرد، دیگر مسئولیت آن با ما نیست. ما مسئولیت فاضلاب را از مسیر شبکه آن تا تصفیه‌خانه و خروجی پساب برعهده داریم.
آقایی در پاسخ به سوال خبرنگار ما درباره اینکه گفته می‌شود پساب خروجی از تصفیه‌خانه‌های قدیمی مشهد به خصوص اولنگ و پرکندآباد آلوده است، توضیح می‌دهد: تلاش ما در شرکت آب‌وفاضلاب این است که فاضلاب با روش‌های استاندارد تصفیه و بار میکروبی آن گرفته شود تا خطری برای محیط‌زیست نداشته باشد. فاضلاب خانگی بعد از تصفیه، هم گندزدایی و هم کلرزنی می‌شود. به‌طور کلی بیش از ۶۰ درصد تصفیه‌خانه‌های مشهد با استاندارد‌های روز مطابقت دارند.
این مقام مسئول در شرکت آب‌وفاضلاب مشهد با اشاره به روش‌های به‌کار گرفته‌شده در پنج تصفیه‌خانه مشهد، می‌گوید: درحال‌حاضر روش پیشرفته تصفیه فاضلاب خانگی، سیستم‌های نوین هستند که با روش لجن فعال کار می‌کنند. همین روش لجن فعال را در دو تصفیه‌خانه التیمور و خین‌عرب مشهد به‌کار گرفته‌ایم. درعین‌حال، چون تصفیه‌خانه اولنگ قدیمی است، با روش سنتی برکه تثبیت، فاضلاب را تصفیه می‌کند. در تصفیه‌خانه پرکندآباد یک و ۲ نیز فاضلاب با روش هوادهی تصفیه می‌شود که از روش لجن فعال، قدیمی‌تر است.
۲۲ درصد مشترکان در انتظار شبکه فاضلاب
با وجود تمام مشکلات و کمبود‌هایی که در تصفیه‌خانه‌های مشهد وجود دارد و پساب آن را متخصصان حوزه محیط‌زیست و کارشناسان بهداشت، غیراستاندارد و در مواردی آلوده می‌دانند، بازهم وجود همین تصفیه‌خانه‌ها بهتر از نبود آن‌هاست. درحال‌حاضر ۷۸ درصد مشهد به مسیر شبکه فاضلاب متصل است و ۲۲ درصد مناطق هنوز به این شبکه وصل نیستند. بخشی از فاضلاب این ۲۲ درصد، جذب چاه‌های فاضلاب می‌شود و بخشی از آن به‌طور غیرمجاز با کامیون‌های فاضلاب به بیرون از شهر منتقل می‌شود که سال‌هاست معضل آلودگی‌شان از دامن محیط‌زیست پاک نشده است. در این‌باره معاون بهره‌برداری شرکت آب‌وفاضلاب مشهد اعلام می‌کند: تاکنون حدود ۳ هزار و ۴۰۰ کیلومتر از شبکه فاضلاب مشهد تکمیل شده است که ۷۸ درصد مناطق شهر و مشترکان را شامل می‌شود. برای مسیر باقی‌مانده از شبکه فاضلاب، پروژه درحال اجراست.
حفظ محیط‌زیست با شوینده‌های استاندارد
آقایی در بخش پایانی سخنانش با توجه به شرایط کرونا و استفاده بیش از حد مردم از شوینده‌ها و ضدعفونی‌کننده‌های مختلف، توصیه می‌کند: برای اینکه فاضلاب خانگی تصفیه‌شده آسیب کمتری به محیط‌زیست بزند، بهتر است مردم در انتخاب و خرید شوینده‌ها و مواد بهداشتی دقت کنند. شوینده‌های غیراستاندارد ازطریق فاضلاب تصفیه‌شده هم ممکن است به محیط‌زیست آسیب بزنند.
دیگر متولیان هم حساس باشند
مشکلات محیط‌زیست شهرمان کم نیستند، اما برای هرکدام از آن‌ها که سراغ متولیان محیط‌زیست می‌رویم، می‌گویند: «ما تاکید کرده‌ایم، تذکر داده‌ایم، مکاتبه کرده‌ایم و هشدار داده‌ایم، اما مشکل حل نشده است!» درمورد آلودگی‌هایی که به فاضلاب برمی‌گردد یا به پساب خروجی تصفیه‌خانه‌ها، صحبت متولیان محیط‌زیست، بازهم با چاشنی «ما تذکر داده‌ایم و مکاتبه کرده‌ایم» همراه است، اما در عمل سال‌هاست نه بستر کشف‌رود از آلودگی رهایی یافته، نه جلوی پساب‌های آلوده و سرازیر شدنشان به زمین‌های کشاورزی گرفته شده است. در همین باره معاون پایش و نظارت اداره‌کل محیط‌زیست خراسان رضوی بر غیراستاندارد بودن پساب خروجی تصفیه‌خانه‌های پرکندآباد و اولنگ تاکید می‌کند و می‌گوید: محیط‌زیست به‌صورت ماهیانه پایش‌های مختلفی را از تصفیه‌خانه‌های مشهد انجام می‌دهد، اما متاسفانه، چون سه تصفیه‌خانه قدیمی مشهد استاندارد‌های لازم را برای خروجی پساب باکیفیت، طی نکرده‌اند، شاهد خروجی غیراستاندارد هستیم. محمد عرفانی در گفتگو با خبرنگار ما، تاکید می‌کند: پساب خروجی دو تصفیه‌خانه التیمور و خین‌عرب کیفیت خیلی بهتری نسبت‌به تصفیه‌خانه اولنگ و پرکندآباد یک و ۲ دارند. اما چون بیش از ظرفیت این تصفیه‌خانه‌ها استفاده می‌شود، قطعا بر کیفیت خروجی پساب‌ها تاثیر می‌گذارد. به گفته وی، محیط‌زیست نهادی حاکمیتی و نظارتی است، اما اجرایی نیست، لذا در زمینه‌هایی دیده‌ایم که توصیه‌های این نهاد را اجرایی نمی‌کنند؛ البته ما برای رفع خیلی از مشکلاتی که چالش محیط‌زیست هستند، با دستگاه قضایی نیز مکاتبه می‌کنیم تا از طریق این دستگاه بتوان جلوی ضرر به محیط‌زیست را گرفت. با این توضیحات، از معاون پایش و نظارت اداره‌کل محیط‌زیست خراسان رضوی می‌پرسیم که آیا درمورد پساب‌های غیراستاندارد نیز با دستگاه قضایی مکاتبه کرده‌اند که توضیح می‌دهد: محیط‌زیست به‌طور مستمر با متولیان حوزه آب‌وفاضلاب در این زمینه‌ها نشست و گفتمان داشته است. این‌طور نیست که بگوییم مسئولان شرکت آب‌وفاضلاب اصلا به توصیه‌های ما عمل نمی‌کنند، اما در زمینه‌هایی بحث زیرساخت‌ها مطرح است و مشکل باید از پایه حل شود؛ به‌طور نمونه وقتی در روز این همه فاضلاب مازاد علاوه‌بر ظرفیت تصفیه‌خانه‌های شهر وجود دارد، این مشکل فقط با ساخت تصفیه‌خانه جدید و با استاندارد‌های روز رفع می‌شود. عرفانی، در عین حال تقاضا می‌کند که درباره موضوع پساب‌های خروجی از تصفیه‌خانه‌ها، دیگر متولیان نیز حساس باشند؛ مثلا دانشگاه علوم‌پزشکی رصد کند و آزمایش‌های لازم را انجام دهد تا درباره آبیاری اراضی کشاورزی با پساب‌های فعلی در مشهد به نتایج بهتری برسیم. همچنین سازمان جهادکشاورزی به بررسی سموم احتمالی در پساب‌ها و موضوعِ تولید محصولات کشاورزی بپردازد.