فرخد | شهرآرانیوز؛ پاییز فصل پوشیدن لباس‌های رنگی نیمه‌گرم است؛ فصل لباس‌هایی پشمی و پنبه‌ای یا انواع چرم‌ها؛ چرم‌هایی که هنر دباغی و تلاشی بی‌وقفه آنها را به تن‌پوش‌هایی زیبا تبدیل می‌کند.
این سطر را بگذارید کنار این توضیح که در گذشته مقدمه فعالیت چرم‌دوزی و پوستین‌دوزی- که در مشهد باب بوده- در دباغ‌خانه انجام می‌گرفته است. برابر اسناد، نخستین دباغ‌خانه مشهد در اوایل دوره قاجار در دروازه خیابان سفلی (دروازه پایین خیابان) قرار داشته است. بعد‌ها با رواج این صنعت نه‌تنها بر تعداد دباغ‌خانه‌های شهر افزوده می‌شود، بلکه راه برای ساخت انواع کارخانجات چرم‌سازی نیز هموار می‌شود. آنچه در ادامه می‌خوانید شرحی است بر تاریخ دباغی و چرم‌سازی در مشهد قدیم.
در مشهد دوره قاجار و پهلوی پرورش گوسفند و حجم تولید دام آن‌قدر زیاد بوده است که سبب پیدایش صنایع متعددی می‌شود. پرداخت پوست، تولید پوستین یا صادرات پشم و روده بخشی از این صنایع بوده است. در‌واقع پوست در مشهد قدیم دوکاربرد داشته است؛ یا در مشهد ساخته، دوخته و استفاده می‌شده یا اینکه آن را به دو صورت خام و فراوری شده، تولید می‌کردند تا به شکل چرم و سالامبور صادر شود.
اسناد می‌گویند که وضع مساعد پرورش گوسفند در خراسان و روابط نزدیک با افغانستان از نظر جغرافیایی سبب شد کارگران ایرانی این هنر را از مهاجران افغان بیاموزند و به‌این‌صورت خراسان به یکی از مراکز مهم پوستین‌دوزی تبدیل شود، اما همان‌طور که در مقدمه گفتیم دباغی مقدمه این صنعت بود. دباغی‌هایی که انتشار بوی بد و شکایت اهالی محلات مختلف شهر از آنها را می‌توان در سیاهه اسناد بسیاری دید.
برای نمونه چهارده نفر از اهالی محله سفلی (پایین‌خیابان) در محرم سال ۱۳۰۱قمری (۱۲۶۲ خورشیدی) طی عریضه‌ای به شاه از بوی بد دباغ‌خانه مشهد شکایت کرده و تقاضای خارج کردن آن از شهر را داشته‌اند.
گویا پس از آن دباغ‌خانه دروازه سفلی، چند دباغ‌خانه دیگر هم در مشهد دوره قاجار ساخته می‌شود. در اسناد آمده است که ابوالفتح‌میرزا مؤیدالدوله در سال ۱۳۱۱قمری (۱۲۷۲ خورشیدی)، چهار دستگاه کارگاه دباغی را که در بیرون دروازه نوغان و در‌حوالی مزرعه محمد‌آباد می‌سازد، وقف آستان‌قدس می‌کند.
البته این دباغ‌خانه‌ها پس از شصت سال فعالیت، از اواسط دوره پهلوی تعطیل و به‌جای دیگری منتقل می‌شوند؛ گسترش محلات شهری و وجود مشکلات بهداشتی این‌دست‌کارگاه‌ها از دلایل انتقال دباغ‌خانه‌ها به بیرون از دروازه و حریم شهرهاست؛ برای نمونه عبدالوهاب اقبال، سرپرست شهرداری مشهد، طی اخطاری در ۱۴آذر ۱۳۳۳خورشیدی از ادامه کار دباغ‌ها در دروازه نوغان جلوگیری می‌کند و از مالکان آنان می‌خواهد پوست‌های خود را از دباغ‌خانه خارج و آنان را به مکانی بیرون از حریم شهری منتقل کنند.
این اتفاق می‌افتد و سبب رضایت شهروندان می‌شود آن‌چنان که روزنامه آزادی می‌نویسد: «این اقدام شهرداری از لحاظ رعایت اصول بهداشتی مثبت ارزیابی شد و اهالی محله نوغان از این اقدام تشکر کردند.» جالب است بدانید دباغ‌خانه مشهد که مهم‌ترین مرکز فراوری پوست بود در سال‌های پس از شهریور ۱۳۲۰خورشیدی حدود سیصد کارگر ثابت داشت که در آنها مشغول کار بودند.
ناگفته نماند که در دوره پهلوی اول و پس از آن، «ساختیانچی»ها معروف‌ترین خاندان فعال در عرصه پوست و چرم در مشهد بودند. اگرچه تاریخ دقیق ورود اجداد آنها به این حوزه مشخص نیست ولی حاج غلامرضا ساختیانچی ابتدا در سبزوار و سپس در مشهد دباغ‌خانه‌ای ایجاد می‌کند. او همچنین پس از شهریور۱۳۲۰خورشیدی، یعنی در دوران اشغال مشهد به دست متفقین، نماینده کارفرمایان دباغ‌خانه مشهد در امور کارگری هم بوده است.
البته سوای دباغی و تولید پوست خام، تهیه سالامبور مهم‌ترین محصول صادراتی مشهد در دوره پهلوی بود. در‌واقع به‌خاطر نژاد خوب گوسفندان خراسان، قسمت اعظم پوست ایران در این دوره به شکل سالامبور صادر می‌شد که در بازار جهانی طرف‌داران فراوانی هم داشت.
در اینجا هم از قضا خانواده ساختیانچی نقش مهمی در تولید سالامبور مشهد داشتند و سالامبورسازی «تانزیر» متعلق به آنان بود. البته علی اصغر ساختیانچی نیز با تأسیس «شرکت صادراتی با مسئولیت محدود ثامن» در زمینه ساخت سالامبور و روده فعالیت میکرد که محل آن در پایین‌خیابان، سرای زنبورکچی‌ها قرار داشت.
اما یکی از راه‌های استفاده بهتر از پوست تبدیل آن به چرم و سایر محصولات است. نخستین شرکت چرم‌سازی پا‌گرفته در این دیار، کارخانه چرم‌سازی خراسان است؛ البته پیش از تأسیس کارخانه چرم‌سازی خراسان، محصولات چرمی مورد‌نیاز مشهد توسط چرم‌سازان سنتی ساخته می‌شد. یکی از مهم‌ترین این چرم‌سازان سنتی، محمود رئیس‌زاده کرمانی بود. او در آبان ۱۳۰۱خورشیدی مغازه‌ای در کوچه ملک‌التجار دایر کرد و مدعی بود مصنوعات وطنی را هم‌پایه و بلکه بهتر از مصنوعات اروپایی می‌سازد. خبر دوخت انواع محصولات چرمی توسط او، همین سال (۱۳۰۱ خورشیدی) در روزنامه آزادی چاپ و منتشر شده است.
با‌این‌همه نخستین گام‌ها برای تأسیس کارخانه صنعتی چرم‌سازی در مشهد اردیبهشت سال۱۳۰۸ به همت حاج‌محمدحسن‌کافی اتفاق می‌افتد. برابر آنچه روزنامه آزادی در این سال نوشته است، او با شراکت دو تاجر دیگر درصدد وارد کردن کارخانه چرم‌سازی برمی‌آیند و ماشین‌ها و اسباب کارخانه را از آلمان خریداری می‌کنند.
گویا محصولات این کارخانه با انواع مشابه آن در اروپا برابری می‌کرده و می‌توانسته است روزی ۱۲۰۰ تا ۱۳۰۰ شقه چرم تولید کند. تقریبا هم‌زمان با تأسیس این کارخانه هم «شرکت سهامی محدود چرم‌سازی خراسان» فعالیت خود را آغاز می‌کند.
این شرکت یک‌سال‌و‌نیم بعد در ۲۹شهریور۱۳۱۰خورشیدی به ثبت می‌رسد تا در زمینه تهیه اقسام چرم، فروش، توسعه و تجارت این دست محصولات در بازار‌های جهانی عرض‌اندام کند.
با توسعه این صنعت در مشهد به مرور تجار دیگری نیز پای کار آمدند و کارخانجات دیگری تأسیس شدند. کارخانه «پوست و چرم خراسان» یکی از این کارخانجات بود که در اواخر دوره پهلوی تأسیس شد. این کارخانه که در چهل‌کیلومتری مشهد بود، ۲۳۸ کارگر داشت و از پوست نژاد‌های مختلف گوسفند از جمله مرینوس و رومانی استفاده میکرد.
در این میان، چرم توس را هم نباید از قلم انداخت؛ چرخ این کارخانه هم سال ۱۳۵۴ شروع به چرخیدن کرد و توانست روزانه ۳۰۰ هزار جلد چرم تولید کند. به این ترتیب شهر مشهد در اواخر دوره پهلوی به کانون مهم چرم‌سازی ایران پس از تبریز تبدیل شد.
منبع: کتاب «تاریخ اقتصادی مشهد» (جلد یک)، نوشته علی نجف‌زاده و جلیل قصابان گزکوه، اخبار مطبوعات خراسان در دوره پهلوی و اسناد و عکس مرکز اسناد و تاریخ توسعه شهری شهرداری مشهد