مرضیه ترابی | شهرآرانیوز؛ گلشور برای جوانان مشهدی امروز، یک بوستان مصفاست؛ جایی خوش منظر که بازار‌های بزرگ و کوچک مجاورش، تجربه خرید متفاوتی را به وجود می‌آورد. شاید برای کسانی که امروز در این بوستان بزرگ گردش می‌کنند، باور اینکه این مکان زمانی قبرستان اصلی مشهد بوده است، سخت باشد؛ قبرستانی که تا میانه دهه ۱۳۵۰ خورشیدی شاهد دفن اموات بود؛ گورستانی احاطه‌شده در میان دودکش‌های بلند کوره‌های آجرپزی که روزگاری تعدادشان در مشهد از عدد پانصد عبور می‌کرد و امروزه کمتر از پنج نمونه از آنها به‌عنوان یادگاری محفوظ مانده است که یکی‌شان در مجاورت همین بوستان گلشور قرار دارد.
نگارنده این سطور در سال‌های کودکی و نوجوانی، به‌دلیل دفن مادربزرگش در گورستان گلشور که حوالی سال۱۳۴۷ خورشیدی دار فانی را وداع گفته بود، تصویر ذهنی نسبتا‌واضحی از وضعیت این گورستان در دهه ۵۰و۶۰ دارد. میدان روبه‌روی این گورستان قدیمی که امروزه با نام میدان‌شهید‌مفتح شناخته می‌شود، در آن روزگار میدان گلشور و آخر خط اتوبوس شرکت واحد بود که از فلکه حضرت تا گلشور را یکسره می‌آمد و بر‌می‌گشت.
نگارنده به یاد می‌آورد که در میانه دهه ۱۳۶۰خورشیدی، دیگر بخش اعظم قبور موجود در قبرستان گلشور از میان رفته و نشست کرده بود و معدود گور‌های موجود به‌دلیل توجه بستگان اموات برقرار مانده بودند. چینش قبور، جز در‌مورد جهت قبله آنها، نظم و ترتیبی نداشت و بی‌شباهت به قبرستان قدیمی قتلگاه که تصاویرش موجود است، نبود. در میان گور‌های مخروبه، موش‌های صحرایی خانه داشتند و البته، غروب‌ها چه منظره هولناکی را رقم می‌زدند.
این داستان نامطلوب، در دهه ۱۳۷۰ خورشیدی و با ساخته شدن بوستان گلشور به پایان رسید و همه قبر‌های آن آرامستان قدیمی -به جز یکی که درباره‌اش صحبت خواهم کرد- از میان رفت؛ با‌این‌حال، حافظه تاریخی گلشور، بیش از اینهاست؛ شاید باورتان نشود، اما گلشور از دوره صفویه به‌عنوان یکی از مزرعه‌های اطراف مشهد که در جوارش رودخانه یا نهر قناتی جریان داشت، مشهور بود و نامش به کتاب‌های تاریخی راه می‌یافت. گلشور قدیم در جوار شهر مشهد، به‌عنوان یک سنگر دفاعی یا هجومی شناخته می‌شد و از این نظر، باید برای آن موقعیتی «سوق‌الجیشی» فرض کنیم.
در این گزارش مختصر، قصد دارم به پیشینه این مکان قدیمی بپردازم؛ پیشینه‌ای که شاید در میان روایت‌های مربوط به تاریخ آرامستان‌های اطراف مشهد گم شده باشد.
برخی معتقدند که نام گلشور ریشه در اصطلاح «مُرده‌شور» دارد و معتقدند که به‌دلیل استقرار غسالخانه در آن، به‌تدریج نام گلشور برای این منطقه و گورستانش تثبیت شده است. این روایت که ریشه در افکار و رؤیاپردازی قدیمی‌ها دارد، از پایه بی‌اساس است. نام گلشور دست‌کم از قرن یازدهم هجری‌قمری وجود داشته و البته با اصطلاح «مرده‌شور» و «غسالخانه» بی‌ارتباط بوده است.
تاآنجا که می‌دانیم، قدیمی‌ترین گزارشی که در آن عنوان گلشور ذکر شده، مربوط به کتاب «گلشن‌مراد»، نوشته «ابوالحسن غفاری‌کاشانی» و متعلق به اواخر دوره زندیه است؛ کتابی که در آن تحولات روزگار افشاریه و زندیه به رشته تحریر درآمده و کاشانی آن را به نام «علیمرادخان زند» تألیف کرده است.
در بخشی از این کتاب و ذیل حوادث سال۱۱۸۴قمری (۱۱۴۹خورشیدی) و هجوم افغان‌ها به فرماندهی احمدخان درانی به مشهد، از گلشور به‌عنوان «سنگر قدیم» یاد شده است: «احمدشاه [درّانی]آمد به‌طرق، بعد از دو روز آمد به سنگر قدیم، مشهور به گُلشور، دهی در کنار رودخانه نشست و هر‌روز به دعوا مشغول بود.
نصرا... میرزا با دویست نفر غلام از مشهد یک روز از دروازه باباقدرت برآمده در دامن کوهسنگی دعوا کرد و یک روز از دروازه خیابان بالا سمت قوچان دعوا نمود و یک روز از خیابان پایین و دروازه عراق سمت طرق دعوا کرد.» طبق این گزارش گلشور یک سنگر یا به اصطلاح امروز اردوگاه برای استقرار نیرو‌های نظامی محسوب می‌شد.
احتمالا داشتن اراضی وسیع و مسطح، نزدیکی به مشهد نسبت به طرق -که اردوگاه قدیمی اطراف مشهد بود- و نیز جریان داشتن نهر یا قناتی پرآب که می‌توانست جوابگوی نیاز قشون باشد، در انتخاب گلشور برای اردوگاه نظامی نقش داشته است. مهدی سیدی در کتاب ارزشمند «نگاهی به جغرافیای تاریخی شهر مشهد» آورده است که «این روستا (گلشور) ظاهرا جزئی از مزرعه بزرگ گلشان یا گلشهر بوده، اما دست‌کم از اواخر سده دوازدهم قمری به نام گلشور یا گلشوران شهرت یافته است.»
به نظر می‌رسد که این دیدگاه، چندان دقیق نباشد. نام «گلشوران» را اعتمادالسلطنه در «مطلع‌الشمس» و به نقل از «گلشن مراد» آورده است که در‌این‌صورت، هم تاریخ آن را که ۱۱۸۴قمری باشد، اشتباه ضبط کرده است و هم نام آن را که گلشور باشد، دقیق روایت نکرده است؛ هر‌چند این احتمال وجود دارد که نسخه گلشن مرادی که نزد اعتمادالسلطنه بوده، در استنساخ اشکال داشته است؛ بنابراین نامی که باید برای این منطقه به رسمیت بشناسیم، همان «گلشور» است.
در منابع مهم دوره قاجار، مانند کتابچه «میان‌ولایت» و کتابچه «تبادکان» اثری از نام گلشور یا حتی گلشان نیست و به‌نظر می‌رسد باوجود اشتهار در تاریخ، در این دوره زمانی، فاقد جمعیت ثابت و تشکیلات زراعی مجزا بوده است.
طبق نقشه مشهد و حومه که احمد آهوان آن را در کتاب «تاریخ مشهد قدیم» آورده، اراضی گلشور در سال۱۳۴۰ خورشیدی به این مناطق محدود می‌شده است: از شمال به مزارع و باغات «خطیب»، «حسن چهارباغ»، «عباس‌باشی» و «تلگرد»؛ از شرق به «کوره حاج‌عباس» و «کوره‌های تهرانی»؛ از غرب به «نوکاریز» و «نیکروز» و از جنوب به «باغ حسین‌آباد گلشور»، گورستان گلشور و کمی دورتر به «ابراهیم‌آباد‌پایین».
احتمالا به‌دلیل ایجاد گورستان گلشور در میانه دهه ۱۳۰۰ خورشیدی روی اراضی مزرعه گلشور، نام آن به‌تدریج با نام آرامستان پیوند خورده است و به‌همین‌دلیل، در منابعی مانند «فرهنگ جغرافیایی ایران (اثر حاجعلی رزم‌آرا و انتشار یافته در اواخر دهه ۱۳۲۰خورشیدی)» نمی‌توان از آن نشانی یافت.
با‌این‌حال تردیدی نداریم که گلشور در همین دوره هم مزرعه‌ای فعال بوده است. گزارش موجود در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی، به شماره سند۱۷۷۹۱۸، نشان می‌دهد که بخش عمده‌ای از اراضی این مزرعه زیر کشت چغندر‌قند بوده و محصول آن به کارخانه قند آبکوه فروخته می‌شده است.
این سند مربوط به سال۱۳۳۴ خورشیدی و زمان فعال بودن گورستان گلشور است. پس از این تاریخ نیز سندی مربوط به سال۱۳۴۵خورشیدی، با شماره۸۸۰۳۶ در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی وجود دارد که نشان می‌دهد گلشور رعایایی به نام حسن و حسین حسن‌زاده داشته است که به‌دلیل ایجاد مانع از سوی فردی به نام «حسن قصاب» برای انجام زراعت، شکایتی را علیه وی طرح کرده‌اند؛ بنابراین، در کل مدتی که گورستان گلشور فعال بود، بقیه اراضی این مزرعه قدیمی زیر کشت می‌رفت و کشاورزانی در آنها مشغول به کار بودند.
قبرستان گلشور برای حدود نیم قرن، گورستان عمومی شهر مشهد بود. طبق قانون، گورستان‌های محلی در مشهد به‌دلیل مسائل بهداشتی و... تعطیل و به‌تدریج تخریب و گلشور به‌عنوان نخستین گورستان عمومی شهر، زیر نظر شهرداری، ظاهرا در میانه دهه ۱۳۰۰ خورشیدی، ایجاد شد. برخی افراد و شخصیت‌های مهم مدفون در گورستان گلشور از این قرارند:
تعدادی از شهدای واقعه مسجد گوهرشاد: بعد از کشتار متحصنان مسجد گوهرشاد در ۲۱تیرماه سال۱۳۱۴ تعدادی از آنها که به ضرب گلوله شهید شده بودند، در گورستان گلشور دفن شدند. از این تعداد، هویت حدود هفت نفر شناخته‌شده بود و بقیه با عنوان مجهول‌الهویه در دفتر اموات ثبت شدند. این دفتر بیش از یک دهه قبل در بایگانی بهشت‌رضا (ع) پیدا شد و پرده از راز دفن تعدادی از شهدای مسجد گوهرشاد در گورستان گلشور برداشت. از مکان دقیق دفن آنها اطلاعی در دست نیست.
آیت‌ا... سیدمحمدتقی معصومی‌اشکوری (درگذشته ۱۳۱۶خورشیدی): وی از شاگردان آیت‌ا... سیدمحمد‌کاظم‌یزدی (صاحب عروةالوثقی) و میرزامهدی‌اصفهانی بود. آیت‌ا... معصومی اصالتی گیلانی داشت و بخشی از عمر خود را در زادگاهش گذراند. وی در سال۱۳۱۶خورشیدی، در ۴۴سالگی درگذشت و پیکر وی ابتدا در روستای «شوئیل» اشکور به خاک سپرده شد. ظاهرا آیت‌ا... معصومی وصیت کرده بود که پیکرش را به عتبات ببرند و در آنجا دفن کنند، اما به‌هر‌دلیل این کار ممکن نشد.
در سال۱۳۱۹ خورشیدی بقایای پیکر وی را به مشهد آوردند و در گورستان گلشور به خاک سپردند. اینکه چرا مزار وی در حرم‌رضوی نیست و عالم مشهوری مانند وی در گورستان عمومی شهر دفن شده، موضوعی است که هنوز اطلاعی درباره آن نداریم، اما احتمالا این مسئله با سیاست‌های ضددینی پهلوی اول بی‌ارتباط نبوده است.
مزار آیت‌ا... معصومی‌اشکوری تنها قبر باقی‌مانده از گورستان عمومی گلشور است که امروزه در شمال بوستان گلشور قرار دارد. حفظ این مزار، هم از جنبه محترم بودن عالمی دینی و هم از لحاظ نشان دادن قدمت دفن اموات در گورستان گلشور حائز اهمیت است.
شهدای واقعه مسجد فیل: در جریان سخنرانی حجت‌الاسلام سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد در مسجد فیل (مسجدی در حاشیه پایین‌خیابان مشهد) در شب ۲۲مهر۱۳۴۲ و هجوم مأموران رژیم پهلوی برای متفرق کردن مردم، دو نفر به نام‌های «مهدی یوسفی» و «حسین احمدپور‌کفاش» به ضرب گلوله مأموران به شهادت رسیدند که پیکر این دو شهید هم در قبرستان عمومی گلشور به خاک سپرده شد. از مکان دقیق دفن آنها اطلاعی در دست نیست.