ترمیم تروما‌های یک آتش‌نشان | گزارشی از ضرورت ارائه خدمات روان‌شناسی به کارکنان یکی از سخت‌ترین مشاغل دنیا

به گزارش شهرآرانیوز، اگر در زندگی خودتان یا نزدیکانتان حادثه تلخی همچون تصادف هرچند جزئی، حضور ناگهانی یک بیماری نادر در میان اعضای خانواده یا الزام به انجام عمل جراحی هرچند کم و کوچک و چند روز بستری در بیمارستان، اتفاقی ناگوار در بین همکاران یا دردِ تلخ و جانکاه ازدست‌دادن عزیزی را تجربه کرده باشید، می‌بینید ادامه زندگی چندان راحت نیست. حال فرض کنید افرادی رسالت کارشان برخورد روزانه با حوادث غیرمترقبه و آتش‌بار و بعضاً مرگ‌بار باشد و این روند در طول سال‌های خدمتشان ادامه داشته باشد. آری! درست حدس زدید. آتش‌نشانان از همین دسته افراد هستند که اگرچه مأموریتشان نجات جان انسان‌هاست، اما بعد از هر عملیات، چشم‌ودلشان با حوادثی تلخ و ناگوار رو‌به‌رو می‌شود که روح و روانشان را آزرده خاطر می‌سازد. اگر این روند طی ۲۰ سال خدمت ادامه داشته باشد و به این فشار‌ها و آسیب‌های روانی توجهی نشود، بی‌شک زندگی عادی و روزمره‌شان، ارتباطاتشان با خانواده و دوستان و همکاران و بیش از همه خودشان به مخاطره می‌افتد. شاید به این مسئله یعنی آسیب‌های روانی ناشی از شغل آتش‌نشانی که آتش‌نشان‌ها هر روز با آن مواجه‌اند کمتر توجه شده باشد، اما ما در این گزارش قصد داریم به اهمیت حمایت‌های روان‌شناختی و بهداشت سلامت روان افرادی که جانشان را بر کف دست گذاشته تا عامل نجات همشهری و هموطنانشان باشند، بپردازیم و ببینیم سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری مشهد برای نیرو‌های خود چه خدماتی در این زمینه ارائه کرده است که در خلال تهیه این گزارش باخبر شدیم مشهد نخستین ایزوی ۴۵۰۰۱ را که مربوط به مدیریت سیستم‌های ایمنی و بهداشت شغلی بوده، در کشور کسب کرده است و اولین اداره سلامت و ایمنی کشور در سال ۱۴۰۲ ذیل سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری مشهد افتتاح شد.

وجود روان‌شناس پای کار آتش‌نشان‌ها ضروری است

ابتدا به سراغ چند تن از آتش‌نشانان مشهدی رفتیم تا از خودشان بپرسیم آیا به این موضوع فکر کرده‌اند و چقدر توجه و حمایت‌های روانشناختی و مشاوره‌ای را برای خود ضروری می‌دانند؟ رضا حسن‌زاده، فرمانده ایستگاه ۱۸ آتش‌نشانی مشهد است؛ همان ایستگاهی که تا همین دو هفته گذشته، رضا فخریان، از جمله همکاران این ایستگاه بود و در یک حادثه آتش‌سوزی، جان خود را از دست داد و غم سنگینی در دل او و دیگر همکارانش به جا گذاشت، تا جایی که بعد از آن حادثه، می‌شد چهره‌های غمگین آن‌ها را درک کرد. حسن‌زاده با اشاره به این حادثه تلخ، معتقد است ایجاد حمایت‌های مشاوره‌ای و توجه به ترمیم روحی نیرو‌ها بعد از هر حادثه از جمله ضرورت‌های این شغل است. او و بقیه همکارانش اگرچه با علاقه پای این شغل ایستاده‌اند، اما با این حال ادامه می‌دهد: «انسان بر اثر مواجهه با حوادث ریز و درشت، روحش خسته می‌شود. برخی حوادث به‌گونه‌ای است که منجر به شهادت و فوت برخی از همکارانمان شده که باوجود گذشت چند سال از آن، هنوز یادشان در میان صحبت‌هایمان زنده است به ویژه حادثه اخیر که برای همکار و دوست عزیزمان شهید فخریان اتفاق افتاده است.» وقتی صحبت‌های حسن‌زاده تمام می‌شود، با خودم فکر می‌کنم و به او می‌گویم «پس چقدر ازدست‌دادن‌های زیادی را در طول عمر کاری‌تان تجربه کرده‌اید» که حسن‌زاده، سرش را به نشانه تأیید تکان می‌دهد و هیچ نمی‌گوید.

نادمی، از دیگر آتش‌نشان‌های مشهدی است که در این باره می‌گوید: «بالاخره ما هم انسان هستیم و عاطفه و احساسات است. وقتی حادثه تلخی می‌بینیم اثرش را بر ما می‌گذارد. هرچند آموزش‌هایی برای آرام‌سازی و تخلیه روانی به ما داده شده و در برخی موارد، مشاور به ایستگاه می‌آید و با ما صحبت می‌کند، اما با این حال، هنوز رنج آن احساس می‌شود و همان‌طورکه ما در حوزه‌های فنی و آمادگی جسمانی، دوره‌های منظمی را می‌گذرانیم وجود روان‌شناس و حمایت روانی نیز لازم و ضروری است تا این آسیب‌ها را به خانواده و فرزند و دیگر روابطمان منتقل نکنیم.»

اختلال استرس پس از سانحه، از شایع‌ترین آسیب‌های روانی است

هاشم قادری، روان‌شناس بالینی و متخصص درمان تروما است. او نیز باور دارد این شغل نه‌تنها از نظر فیزیکی بلکه از نظر روانی چالش‌های زیادی را برای افراد به همراه دارد و آسیب‌های روانی متعددی می‌تواند بر این عزیزان ایجاد کند. قادری می‌گوید: «اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) از جمله اختلالات شایعی است که ممکن است آتش‌نشانان به دلیل مواجهه مکرر با صحنه‌های دلخراش، دچار آن شوند که شامل علائمی مانند فلش‌بک‌ها، کابوس‌ها و اضطراب و نگرانی است. همچنین افسردگی و اضطراب نیز در این شغل می‌تواند به دلیل فشار‌های مداوم ایجاد شود که بر کیفیت زندگی شخصی و حرفه‌ای آن‌ها تأثیر می‌گذارد.»

این مشاور بالینی عدم توجه به آسیب‌های روانی ناشی از این شغل را در حوزه روابط اجتماعی با خانواده و دوستان و اطرافیان نیز مؤثر می‌داند و عنوان می‌کند: «اگر حمایت خوبی صورت نگیرد و آتش‌نشانان نتوانند در مواجهه با حوادث، خودمراقبتی مناسبی از خود نشان دهند و در ارتباط با خانواده، همکاران و دوستان دچار مشکلاتی شوند که ناشی از فشار‌های روانی است، به‌مرور زمان دچار فرسودگی عاطفی می‌شوند که بر روی روابطشان تأثیر منفی می‌گذارد.»

به گفته قادری، وجود روان‌شناس و روان‌پزشک در تیم‌های آتش‌نشانی بعد از بروز هر حادثه ضروری است تا به پردازش تجربیات آسیب‌زای هریک از افراد کمک کند. همچنین برگزاری جلسات درمانی گروهی و انفرادی به صورت منظم برای پردازش تجربیات و احساسات می‌تواند به کاهش استرس و بهبود وضعیت روانی آن‌ها کمک کند.

مؤسس اولین کلینیک ترومای ایران در مشهد، تأکید می‌کند: «آموزش تکنیک‌های مدیریت استرس و تنظیم هیجان به آتش‌نشانان می‌تواند به آن‌ها کمک کند تا بهتر با فشار‌های شغلی کنار بیایند. در بسیاری از کشور‌های پیشرفته، سلامت روان آتش‌نشانان به عنوان یک اولویت در نظر گرفته می‌شود و برنامه‌های حمایتی متعددی برای آن‌ها وجود دارد. ایجاد چنین‌رویه‌ای در ایران نیز وجود دارد و باید برنامه‌های تخصصی‌تری برای حمایت از آتش‌نشانان ایجاد شود. از پایه‌ای‌ترین نکاتی که باید در این زمینه توجه شود، ارزیابی تاب‌آوری افراد قبل از ورود به شغل آتش‌نشانی است که می‌تواند به انتخاب بهتر افراد مناسب کمک کند؛ چراکه در این شغل، میزان تاب‌آوری باید بالاتر از یک فرد معمولی باشد تا بتواند در این شغل دوام بیاورد.»

مشهد، نخستین دریافت‌کننده ایزو ۴۵۰۰۱ در کشور

مدیرعامل سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری مشهد خبر خوشی در زمینه ارتقای بهداشت سلامت روان اعضای خانواده بزرگ این سازمان به ما می‌دهد و در گفت‌و‌گو با شهرآرانیوز می‌گوید: «ما اولین سازمان در کشور هستیم که موفق شدیم ISO۴۵۰۰۱ را که مربوط به مدیریت سیستم‌های ایمنی و بهداشت شغلی است، کسب کنیم و اولین اداره سلامت و ایمنی کشور در سال ۱۴۰۲ ذیل سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری مشهد افتتاح شد تا به همکاران و خانواده‌‌هایشان خدمات روان‌شناسی و مشاوره بدهد.»

آتشپاد حمیدرضا کافی‌نیا اضافه می‌کند: «این مرکز به صورت تخصصی در زمینه‌های مختلف با حضور مشاوران، روان‌شناسان و روان‌پزشکان، خدمات انفرادی و گروهی به اعضای سازمان می‌دهد؛ به عنوان مثال بعد از حادثه‌ای که منجر به شهادت آتش‌نشان رضا فخریان شد، ما به ایستگاه ۱۸، روان‌شناس اعزام کردیم تا با همکارانمان جهت آرام‌سازی به صورت گروهی و انفرادی صحبت کنند.»

ایده اولیه ایجاد چنین‌مرکزی در سازمان آتش‌نشانی مشهد به گفته کافی‌نیا از آنجا شکل گرفت که در فضای کاری وقتی دیدند همکارانشان با مشکلات و مسائلی در حوزه روانی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، در تلاش برآمدند تا با توجه به هزینه بالای مشاوره که در مراکز بیرونی وجود دارد و باعث می‌شد اعضای سازمان نتوانند هزینه‌های درمان را به صورت کامل بپردازند، کلینیکی در همین زمینه تأسیس کنند.

مدیرعامل سازمان آتش‌نشانی مشهد ادامه می‌دهد: «هریک از همکاران ما در عملیات‌های نجات و حریقی که داریم، ممکن است با شهروندی که دچار سوختگی شدید شده یا فوت کرده یا دست به خودکشی زده یا در چاه افتاده یا تصادف کرده و دیگر اتفاقات ناگوار مواجه شود که مشاهده هریک از این‌ها آثاری منفی بر روی ذهن و روان آن‌ها می‌گذارد که بدون‌شک در کارایی شغلی و حرفه‌ای‌شان نیز اثرگذار است. در این خصوص، به این جمع‌بندی رسیدیم که به سراغ تأسیس اولین اداره سلامت و ایمنی سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری مشهد در سطح کشور برویم.

ارائه خدمات مشاوره فردی و گروهی در مرکز پایش سلامت

رئیس اداره سلامت و ایمنی سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری مشهد نیز در بخش نهایی این گزارش به ما می‌گوید: «شغل آتش‌نشانی از جمله مشاغلی است که با آسیب‌های جسمی و روانی روبه‌روست که باید به آن توجه شود. از این رو در مهرماه ۱۴۰۲ مرکز پایش سلامت کارکنان سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری مشهد با هدف پیشگیری و درمان بیماری‌های جسمی و روحی‌روانی همکاران افتتاح شد.»

آتشپاد سوم میثم رضایی با اشاره به این موضوع که بیشتر خدمات این مرکز پیشگیری و معاینات ادواری منظم در حوزه روان و جسم است، بیان می‌کند: «ما از اولین سازمان‌های شهرداری بودیم که معاینات ادواری سالیانه نیرو‌های خود را فروردین ماه ۱۴۰۴ آغاز کرد و خردادماه به پایان رسید که در این طرح، ۱۴۴۰ نفر یعنی بیش از ۹۰ درصد از همکاران در این معاینات شرکت کردند که این معاینات هم جنبه پیشگیری داشت و هم درمان. تعیین شاخص توده بدنی نیز از دیگر اقداماتی است که ما در این مرکز هر شش ماه یک بار انجام می‌دهیم.»

آتشپاد رضایی در ادامه تأکید می‌کند: «اما یکی از کار‌های بسیار مهمی که ما در این مرکز جهت حفظ و ارتقای سلامت همکارانمان انجام می‌دهیم خدمات روان‌درمانی و مشاوره است که به دو صورت فردی و گروهی انجام می‌شود که در حوزه فردی، همه به اعضای سازمان و هم خانواده‌هایشان مشاوره‌های توسعه فردی، تربیت فرزند، خانواده، ارتباط مؤثر و مسائل زوجی ارائه می‌شود. همچنین ویژه همکاران در حوزه تاب‌آوری، فرسودگی شغلی و بهداشت سلامت روان نیز خدمات مشاوره فردی داده می‌شود که در شش‌ماهه دوم سال ۱۴۰۳، تعداد ۴۰۰ مراجع طی ۱۰۰۰ نفرساعت و از ابتدای خردادماه امسال ۱۰۰ نفر در طول ۴۳ هزارساعت از همکاران از این خدمات بهره برده‌اند.»

اجرای ۱۲۹ جلسه مشاوره گروهی در ایستگاه‌های آتش‌نشانی از سال گذشته تا کنون، برگزاری دوره‌های مرتبط با روان‌شناسی در بخش آموزش، اعزام روان‌شناس در محل حادثه و بعد از حادثه، انجام تست‌های شخصیت و روان‌شناسی نیز از دیگر خدماتی است که به گفته رضایی در این مرکز پایش به اعضای سازمان ارائه می‌شود.

در پایان باید بگوییم باورتان بشود یا نه، با توجه به مشاهدات و گفت‌و‌گو‌هایی که بعد از شهادت آتشنشان رضا فخریان با برخی اعضای این سازمان به ویژه آن‌ها که در حادثه حضور داشتند انجام دادیم، دیدیم که تا چه میزان فشار روانی بالایی بعد از هر حادثه بر هر یک از افراد وارد می‌شود و توجه به حمایت‌های روانشناختی و برگزاری دوره‌های گروه درمانی برای آتش‌نشانان امری ضروری است که باید به صورت جدی به آن توجه شود چرا که سلامت روانی بالا، منجر به بهبود عملکرد خادمان در این سازمان و زندگی مردم شهر می‌شود و مایه مباهات است که سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری مشهد در این زمینه پیشگام بوده است.