درباره طرح «کارت امید مادر» با وعده حمایت نقدی از مادران دارای نوزاد | بیم و امید‌های «امید مادر»

به گزارش شهرآرانیوز؛ در روزگاری که دغدغه‌های اقتصادی و اجتماعی خانواده‌ها بیش از هر زمان دیگری بر تصمیم گیری‌های مهم زندگی هایمان سایه انداخته‌اند، طرح «کارت امید مادر» با وعده حمایت نقدی از مادران دارای نوزاد، بار دیگر نگاه‌ها را به سیاست‌های جمعیتی دولت، معطوف کرده است. در این طرح قرار است از ابتدای سال۱۴۰۵، ماهیانه ۲ میلیون تومان به مادران نوزادان تازه متولدشده پرداخت شود؛ اقدامی ازسوی مسئولان که گامی در مسیر حمایت از خانواده و فرزندآوری تلقی می‌شود.

اما آیا این حمایت مالی، آن گونه که طراحانش می‌گویند، می‌تواند گرهی از بحران جمعیتی کشور بگشاید؟ یا آن طور که برخی کارشناسان هشدار می‌دهند، تنها مُسکنی موقت دربرابر چالش‌های عمیق‌تر است؟ در این گزارش، نگاهی انداخته‌ایم به ابعاد مختلف طرح «کارت امید مادر»، دیدگاه‌های برخی شهروندان و کارشناسان مشهدی درباره این طرح و اهداف و سازوکار اجرایی آن.

دغدغه‌های مشترک مشهدی‌ها

خبر‌های مرتبط با طرح «کارت امید مادر» به گوش مشهدی‌ها هم رسیده است؛ برخی، این قبیل مشوق‌ها را اگرچه در سبک کردن بخشی از هزینه‌های پس از تولد نوزاد مؤثر می‌دانند، معتقدند دولت باید در رقم پرداختی تجدیدنظر کند؛ چون هزینه‌های نگهداری نوزاد بسیار بیشتر از این هاست. یکی از شهروندان مشهدی که چنین دیدگاهی دارد، زهراخانم، مادر یک کوچولوی چهار ماهه است و به عنوان فردی که از بطن ماجرا و هزینه‌ها آگاه است، اظهار امیدواری می‌کند که این حمایت‌ها به صورت منظم و بدون وقفه ادامه یابد.

ساره خانم، شهروند دیگری است که به تازگی، هرچند به قول خودش کمی دیر، ازدواج کرده است و همان قبل از ازدواج، با همسرش به این توافق و تفاهم رسیده‌اند که فرزندی نداشته باشند. او که برخلاف زهراخانم دید مثبتی درباره این قبیل طرح‎های حمایتی و تشویقی ندارد، درباره دلیل توافق با همسرش مبنی بر بچه‎دار نشدن این طور توضیح می‌دهد: مسئولیت‌های نگهداری از فرزند، بسیار سخت و سنگین است و ازسوی دیگر، مدت هاست که تأمین معیشت برای خیلی از خانواده ها، حتی آن‌ها که هم زن و هم مرد شاغل هستند، سخت شده است؛ ما این سختی‌ها را در زندگی اطرافیانمان دیده‌ایم.

«این طرح‌های تشویقی درظاهر جذاب هستند، اما برای تصمیم گیری درباره فرزندآوری، خانواده‌ها به امنیت شغلی، مسکن مناسب و آینده پیش بینی پذیر نیاز دارند. کمک هزینه نقدی می‌تواند بخشی از دغدغه‌ها را کاهش دهد، اما کافی نیست.» این هم صحبت‌های آقاسامان، دیگر شهروند مشهدی است که خودش دو فرزند دارد و از دغدغه‌های این حوزه آگاه است.

مُسکن‌های موقت یا  درمان؟

از سیر نزولی فرزندآوری و سقوط تاریخی آن بار‌ها گفته‌ایم، اما آیا طرح‌های تشویقی و قوانینی مثل جوانی جمعیت، واقعا راه گشا هستند و قرار است ما را از سقوط در سیاه چاله جمعیتی که پیش پایمان است، نجات دهند؟ صاحب نظران و کارشناسان بسیاری درباره این موضوع اظهارنظر کرده‌اند؛ برخی جمعیت شناسان معتقدند که این قبیل مشوق ها، نه درمان، بلکه در بهترین حالت مسکن‌هایی موقت و کوتاه مدت هستند و برای درمان باید به سراغ بازسازی زیربنا‌های اجتماعی رفت و تا زمانی که این اتفاق نیفتد، نمی‌توان امیدی به تشویق خانواده‌ها به فرزندآوری داشت.

برخی جامعه شناسان هم ریشه را در مسائل اقتصادی و فشار‌های ناشی از آن بر خانوار‌ها می‌دانند و بر لزوم اصلاح اقتصاد تأکید می‌کنند تا شاید از این رهگذر، دغدغه‌های معیشتی خانواده‌ها کم شود و میل به فرزندآوری، زیاد. اگر هم بخواهیم از منظر خود مردم به ریشه‌ها بنگریم، می‌توانیم به نتایج پیمایش ملی «تمایلات و رفتار فرزندآوری ایرانیان» که در اسفند پارسال انجام شده است، رجوع کنیم.

در این پیمایش از مردان و زنان متأهل بین بیست تا پنجاه ساله، درباره تمایل به فرزندآوری سؤال شد؛ نتیجه به دست آمده نشان داد که به طورکلی ۷/۷۷ درصد پاسخگویان تمایلی به فرزندآوری ندارند و تنها ۳/۲۲ درصد تمایل به فرزندآوری دارند. لابد می‌پرسید دلیل بی میلی این حدود ۸۰ درصد چه بوده است؟ خلاصه اش این است: «بیم فردا. مهم‌ترین علت بی رغبتی آن ها». نگرانی از تامین آینده فرزندان جدید، نبود درآمد کافی و نداشتن مسکن مناسب، نیز از دیگر دلایل بوده است.

با توجه به هشدار‌های مکرر کارشناسان و گزارش‌های رسمی درباره بسته شدن پنجره جمعیتی کشور در آینده نه چندان دور، دیگر فرصتی برای اتکا به راهکار‌های مقطعی و نیم بند باقی نمانده است. در چنین وضعیتی، اگرچه اجرای فوری و کامل قوانین حمایتی مانند قانون جوانی جمعیت، اقدامی ضروری به نظر می‌رسد، اما روند نزولی فرزندآوری، نشان می‌دهد که این قوانین به تنهایی کافی نیستند. درمان واقعی تنها از طریق تحولی بنیادین در سه حوزه کلان اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ممکن خواهد بود؛ از ایجاد ثبات اقتصادی و امنیت شغلی پایدار تا بازسازی اعتماد اجتماعی و اصلاح الگوی فرهنگی جامعه.

در این زمینه نیازمند رویکردی دووجهی هستیم؛ استفاده از مشوق‌های کوتاه مدت برای جلوگیری از سقوط آزاد جمعیت و نیز هم زمان، آغاز جراحی ریشه‌ای برای زدودن «بیم فردا» از ذهن ایرانیان.

یک تیر و دو نشان «امید مادر»

دکتر محسن اصغری نکاح، عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد است که طرح «کارت امید مادر» را متفاوت با مشوق‌های پیشین می‌داند؛ ازجمله آنچه در قالب قانون جوانی جمعیت در حال ارائه به مشمولان است.

او که معتقد است در طرحی مانند کارت امید مادر، باید میان جنبه حمایت از مادر و تشویق به فرزندآوری تمایز قائل شد، در این زمینه می‌گوید: وقتی زنی تصمیم می‌گیرد فرزندی به دنیا بیاورد، درواقع لطف بزرگی به جامعه می‌کند. او مسئولیت سنگین بارداری، زایمان، تربیت و مراقبت مادام العمر از کودک را‌ می‌پذیرد، بنابراین جامعه باید از این زن، تشکر و حداقل نیاز‌های او را تأمین کند تا او بتواند به درستی وظایف مادری اش را انجام دهد. این حمایت باید به گونه‌ای باشد که کودک دچار سوءتغذیه نشود و در شرایط مناسب رشد کند.

او ادامه می‌دهد: با اجرای طرح‌هایی مانند «کارت امید مادر»، دولت می‌تواند این پیام را به مادران منتقل کند که متوجه بزرگی کارشان و قدردان آن‌ها هستیم. این نوع حمایت، نه تنها احترام به انتخاب آن هاست، بلکه تضمین می‌کند که فرزندشان دست کم در دو سال ابتدایی، در فلاکت بزرگ نمی‌شود.

به اعتقاد اصغری، حداقل کاری که دولت می‌تواند انجام دهد، پرداخت حقوقی، دست کم معادل قانون کار، به مادرانی است که فرزند زیر دو سال دارند.

وی در بخش دیگری از صحبت هایش به تأثیر این قبیل حمایت‌ها بر تشویق به فرزندآوری اشاره می‌کند و‌ می‌گوید: وقتی زنان ببینند که دولت حواسش به مادرانی که فرزند آورده‌اند هست، بخشی از نگرانی هایشان برطرف می‌شود؛ البته باید توجه کنیم که همه زنان به دلایل اقتصادی از فرزندآوری خودداری نمی‌کنند؛ برخی به دلایل فرهنگی چنین تصمیمی می‌گیرند.

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد معتقد است که طرح‌هایی مانند «کارت امید مادر» اگر به درستی اجرا شوند و بر پرداخت حقوق متمرکز باشند، می‌توانند گام مؤثری در حمایت از نسل آینده و قدردانی از مادران باشند.  

 او همچنین نقد‌هایی به مشوق‌های پیشین که در قانون جوانی جمعیت درنظر گرفته شده است، دارد و در همین باره می‌گوید: در قانون جوانی جمعیت، دولت برنامه‌هایی مانند واگذاری زمین و خودرو به مادران را درنظر گرفته است، اما من این نوع حمایت‌ها را چندان مؤثر نمی‌دانم. وقتی زنی فرزندی به دنیا می‌آورد، نیاز فوری اش غذا، پوشاک، مسکن و امنیت روانی است، نه خودرو یا زمین که فرایند دریافت و بهره برداری از آن‌ها پیچیده و زمان بر است.  

اصغری ادامه می‌دهد: فرض کنید به یک مادر خودرو بدهید؛ این خودرو باید ثبت نام شود، هزینه اولیه پرداخت شود، سپس شاید فروخته شود تا پولش صرف نیاز‌های ضروری شود. این مسیر نه تنها دشوار است، بلکه ممکن است به هدف اصلی حمایت از مادران، لطمه بزند. مادران در این مرحله از زندگی، به حمایت نقدی و مستقیم نیاز دارند. ماشین و زمین شاید در اولویت نیاز‌ها نباشند، اما حقوق مستمر و مناسب، بدون شک پایه‌ای‌ترین نیاز این مادران را پاسخ می‌دهد.   

وی تأکید می‌کند: به نظر من، پرداخت حقوق ماهانه به مادران، بسیار مؤثرتر از اعطای زمین یا خودرو به آن هاست. اگر مادر حقوق مناسبی دریافت کند، خودش می‌تواند برای تهیه مسکن یا وسایل موردنیاز تصمیم بگیرد. این نوع حمایت، هم ساده‌تر اجرا می‌شود و هم عزت مندانه‌تر است.

مخاطرات افزایش جمعیت بدون کیفیت

دکتر حسین بهروان، جامعه شناسی است که اگرچه طرح‌های انگیزشی را در تشویق به فرزندآوری، مؤثر می‌داند، با این حال نقد‌هایی اساسی نیز به این قبیل طرح‌ها دارد: «صرف افزایش جمعیت، بدون توجه به کیفیت آن، نه تنها مفید نیست، بلکه می‌تواند آسیب زا باشد. ما باید ببینیم با این قبیل طرح‌ها چه نوع جمعیتی اضافه می‌شود. اگر جمعیت خانواده‌های ضعیف افزایش یابد، با مشکلاتی مثل خشونت‌های خانوادگی، اعتیاد، فقر شخصیتی و فرهنگی مواجه خواهیم شد. این قشر نیازمند آموزش‌های فرهنگی، عمومی و شخصیتی هستند.»

او همچنین هشدار می‌دهد که افزایش جمعیت بدون برنامه ریزی، می‌تواند نرخ بیکاری را افزایش دهد و فشار اقتصادی را بیشتر کند.

بهروان ادامه می‌دهد: این همه جمعیت بیکار داریم، چرا سرمایه گذاری نمی‌کنیم؟ جمعیت باید با ساختار اقتصادی و اجتماعی هماهنگ باشد. نمی‌شود در ماشینی که خراب است، فقط صندلی اضافه کرد.   او با انتقاد از نبود تحقیقات ملی درباره اثربخشی طرح‌های تشویقی، می‌گوید: دولت باید مرتب مخاطبان را شناسایی کند، پایش کند و تصمیماتش را براساس داده‌های واقعی بگیرد. حداقل مشاهداتی میدانی صورت گیرد تا سیاست گذاری‌ها براساس واقعیت‌های اجتماعی باشد. نباید تیر در تاریکی رها شود. باید بدانیم مردم با چه چیز‌هایی تحریک می‌شوند و آیا رفتارشان در جهت هدف ما قرار می‌گیرد یا نه.

این جامعه شناس اعتقاد دارد که مشوق‌های مادی مانند یارانه ها، در طبقات پایین جامعه می‌توانند مؤثر باشند: «سطح زندگی مردم، پایین و مشکلات معیشتی آن‌ها زیاد است و انگیزه‌های مادی می‌تواند بر فرزندآوری مؤثر باشد.»

***

سیر برنامه‌های جمعیتی در بودجه‌های سالانه

۱۳۹۲- ۱۳۷۲
اجرای برنامه تنظیم خانواده

۱۴۰۰- ۱۳۹۲
برنامه کمک به اجرای سیاست‌های جمعیتی

۱۴۰۰ تاکنون
حمایت از خانواده و جوانی جمعیت

***

کارت امید مادر در یک نگاه

مشمولان
مادران دارای فرزند متولدشده از ابتدای ۱۴۰۵

هدف
حمایت از مادران دارای فرزند تازه‎متولدشده.

۴ شهریور
تصویب در شورای‌عالی انقلاب فرهنگی

۲۴ شهریور
ابلاغ ازسوی رئیس‎‌جمهور

سال ۱۴۰۵
زمان شروع طرح

۲ میلیون تومان
کمک‌هزینه پرداختی ماهیانه

۴۸ میلیون تومان
مجموع مبلغ پرداختی به مادران

۲۴ ماه
تحت پوشش

نهاد‌های مجری طرح
نهاد ریاست‌جمهوری، ستاد ملی جمعیت، وزارت کشور، سازمان برنامه‌وبودجه

۴ نهاد
مسئول اجرای طرح در کشور