طرح های آبخیزداری و مزایای آن معطل اعتبارات مناسب است | یک تخصیص اعتبار نصفه و نیمه

به گزارش شهرآرانیوز؛ قدیمی‌ها می‌گفتند باران با خودش برکت می‌آورد، اما دروغ چرا، اهالی روستای ما (آق‌کاریز قوچان) هربار که ابر‌های سیاه بالای سر ده چنبره می‌زدند، تن و بدنشان می‌لرزید که مبادا سیل دوباره به جان زمین‌های کشاورزی‌شان بیفتد و دام‌هایشان را تلف کند؛ تازه اگر فقط به تخریب دام و محصولات رضایت می‌داد. به گوشم رسیده بود که بعضی روستا‌ها توانسته‌اند سیل را مهار کنند و دیگر باران نه‌تنها قاتل محصولاتشان نشده، بلکه قنات‌هایشان را نیز سیراب کرده است. «آبخیزداری» همان سدی بود که جلوی سیلاب، قد علم کرده بود.

مقاومت اهالی دربرابر اجرای طرح

«بار‌ها سیلاب به روستایمان زده بود و علاوه بر خسارت‌هایی که به اهالی وارد کرده بود، تنها مسیر ارتباطی بین ده و شهر را هم مسدود کرده بود.» این‌ها را حسن ایمانی، دهیار روستای آق کاریز قوچان، می‌گوید که چند سال پیش به نمایندگی از اهالی روستا از اداره کل منابع طبیعی خراسان رضوی درخواست کرد طرح آبخیزداری را در روستایشان اجرا کنند تا رودخانه‌ای که با چند شاخه از غرب به یک شاخه در نزدیکی روستا می‌رسید، مهار شود.

البته این درخواست بدون حاشیه نبود و با مقاومت مردم روبه رو شد. به گفته ایمانی، اهالی روستا ابتدا گمان کردند که اگر این طرح اجرا شود، ممکن است به بهانه اینکه زمین هایشان در طرح قرار گرفته است، مالکیتش را از آن‌ها بگیرند؛ به همین دلیل طرح را در دره و کوه‌های روستا اجرا کردیم که دیگر نگرانی‌ای باقی نماند. بعد از رفع این دغدغه، همراهی مردم بیشتر شد و حتی قبول کردند که با مشارکت خود، هزینه مطالعات طرح را که آن زمان حدود ۵ میلیون تومان بود، پرداخت کنند. همچنین اهالی هر کار یدی را که از دستشان برمی آمد، انجام دادند. اما انگار در زمان شروع کار‌های اجرایی طرح هم، هنوز به باور قلبی نرسیده بودند.

ایمانی هنوز به خاطر دارد که اهالی روستا با او سرسنگین شده بودند و از گوشه وکنار می‌شنید که گفته بودند: «پولمان را به جای روستا در بیابان هزینه می‌کنند که برای روستا بی فایده است.»، اما دهیار روستای آق کاریز این حرف وحدیث‌ها را به جان خرید؛ چون از نتیجه آن مطمئن بود. حال حدود شش سال از اجرای آبخیزداری در این روستا گذشته است و آن‌ها افسار سیلاب را به دست گرفته‌اند. دیگر باران بی امان هم برای این روستا بی خطر است.

ممکن بود شهر را از دست بدهیم

«اگر طرح آبخیزداری اجرا نشده بود، ممکن بود شهر را از دست بدهیم.» این تعبیر نماینده مالکان قنات‌های شش گانه شهر جغتای است که میزان تخریب سیلاب‌ها پیش از این طرح را این طور توصیف می‌کند: «سیل، خاک را دچار فرسایش کرده بود. ازطرفی به دلیل خشک سالی مرتع نیز کم شده بود. از همه مهم‌تر سال‌ها پیش سیلاب، خسارت جانی هم بر جای گذاشته بود. اگر بند آبخیز ساخته نمی‌شد، فقط زمین‌های کشاورزی خسارت نمی‌دید، بلکه ممکن بود شهر هم از بین برود.»

ناصر جغتایی با اشاره به اینکه مردم پیش از سال ۱۳۹۰ آشنایی چندانی با طرح آبخیزداری نداشتند، اما خودشان به صورت محلی بند‌های خاکی را اجرا کرده بودند، ادامه می‌دهد: درنهایت مردم علاوه بر مشارکت مالی، برای ساخت بند با سازه‌های مدرن نیز کمک کردند. اکنون نیز به اجرای چند بند دیگر نیاز داریم که امیدواریم با همکاری منابع طبیعی و مشارکت مردم به سرانجام برسد.

جان دوباره سفره‌های آب زیرزمینی

روستای براکوه رشتخوار نیز بیش از پانزده سال است که بند نه متری در آن احداث شده است و از طغیان سیلاب جلوگیری می‌کند. سالاری، دهیار روستا، درباره اثرات مفید اجرای آبخیزداری برای این آبادی، اظهار می‌کند: اجرای این طرح، موجب شده است سفره‌های زیرزمینی وضعیت خوبی داشته باشند و چاه‌های پایین دست نیز بدون آب نمانند.  

او با اشاره به اینکه اداره کل منابع طبیعی صفر تا صد این کار را انجام داده است، می‌گوید: این روستا حدود ۹۵۰ نفر جمعیت دارد که با اجرای این طرح، دیگر خسارت نمی‌بینند.  صحبت‌های اهالی روستا درباره مزیت آبخیزداری، نشان می‌دهد که باید به آن، فراتر از یک پروژه عمرانی نگاه کرد که هدفش سازگاری با طبیعت به جای مقابله با پدیده‌های طبیعی است، به طوری که بتوان بیشترین بهره را از نعمت باران برد و کمترین خسارت را از آن متحمل شد.

تأثیر پروژه ۱۰۰ درصد، تخصیص بودجه ۵۰ درصد

به گفته معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی، ۷۰۰ هزار هکتار عملیات آبخیزداری اجرا شده و ۸/۱ میلیون هکتار باقی مانده است که نیاز به ۳ هزار میلیارد تومان اعتبار دارد و این میزان با اعتبارات سالانه همخوانی ندارد و برای پیشبرد بیشتر کار، نیاز به تزریق اعتبار بیشتر یا مشارکت خیران است.

محسن آبیار در گفت‌و‌گو با خبرنگار شهرآرا، بیان می‌کند: امسال اعتبارات درنظرگرفته شده برای حوزه آبخیزداری، حدود ۲۰۰ میلیارد تومان بوده که طی چند سال اخیر، تغییر چندانی نداشته است؛ البته همین اعتبار به مرحله تخصیص که برسد، نیمی از آن تحقق پیدا می‌کند، بنابراین با این اعتبارات و مشارکت خیران، درنهایت بتوانیم سالانه حدود ۵۰ هزار هکتار طرح آبخیزداری را پیش ببریم.

او آبخیزداری را «مدیریت منابع زیستی یک حوزه آبخیز» تعریف می‌کند و‌ می‌گوید: این مدیریت باید طوری رقم بخورد که بهترین بهره وری مدت دار را از این منابع داشته باشیم. برای اجرای این طرح ها، نیاز به انجام مطالعات است که اگر ده یا پانزده سال از این زمان بگذرد و طرح اجرا نشود، طبیعی است که توپوگرافی زمین و کاربری‌ها تغییر می‌کند و باید دوباره مطالعه انجام شود.

آبیار به بازنگری مطالعه در برخی موارد اشاره می‌کند و‌ می‌گوید: به همین دلیل با وجود اینکه درخواست‌های مکرری ازسوی مردم برای انجام مطالعات در مناطق مختلف داریم، این کار را شروع نکرده‌ایم؛ زیرا با روند تزریق اعتبارات، دوباره مشمول زمان و هزینه مجدد خواهد شد.

نیاز  به مشارکت خیران در اجرای پروژه ها

اما مشارکت خیران براساس گفته‌های معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان، هنوز کم است و شاید در سال‌های اخیر فقط سه طرح بوده که با مشارکت آستان قدس رضوی یا خیران به صورت صددرصد اجرا شده است: «باتوجه به اینکه تاکنون صفر تا صد این طرح‌ها را آبخیزداری با هزینه خود اجرا کرده است، اکنون تغییر این رویکرد، زمان بر است.»

آبیار معتقد است که فرهنگ سازی در افزایش سهم مشارکت خیران در پروژه‌های آبخیزداری، مؤثر است و در همین راستا، این اداره کل جلساتی با دهیاران برگزار کرده است و نحوه مشارکت را به آن‌ها اعلام کرده‌اند: «با انجام این اقدام، بین یک ونیم تا سه برابر خروجی آبدهی منابع آبی افراد در روستا‌ها یا شهرستان‌ها افزایش می‌یابد و بی شک اثر ریالی این موضوع را خودشان مشاهده خواهند کرد.»

۶ سازه آبخیزداری در مشهد

«آبخیزداری» حتی می‌توانست دوای درد سیل اردیبهشت سال گذشته در مشهد هم باشد و دست کم از خسارات ویرانگر آن بکاهد. آبیار در این زمینه با بیان اینکه سیلی که به ورودی مشهد آمد به دلیل تغییر کاربری‎ها و اتفاقات دیگری بود که رخ داد، می‌گوید:، اما طبیعی است که اگر این طرح در بالادست اجرا می‌شد، می‌توانست خسارات بسیاربسیار کمتری به دنبال داشته باشد. همان موقع نیز این طرح در یکی از آبراه‌های منتهی به بالادست سیدی اجرا شده بود و توانست همان آبراهه را کنترل کند.

به گفته وی، از سال گذشته تاکنون، سه سازه دیگر نیز در ارتفاعات مشهد ساخته شده است و اکنون شمار سازه‌های آبخیزداری در این شهر به ۶ عدد می‌رسد که از آن میان، چهار سازه به بهره برداری رسیده و دو سازه دیگر در مراحل پایانی کار است.

«هر هکتار آبخیزداری مساوی با ۵/۳ میلیون تومان هزینه است.» این جمله را آبیار می‎گوید و ادامه می‌دهد: اولویت بندی برای اجرای پروژه ها، ابتدا برای نقاطی است که سیل به آن خسارت می‌زند و در اولویت دوم، تغذیه قنات‌ها در دستورکار قرار می‌گیرد. نکته بعدی این است که پروژه‌های آبخیزداری باید به طور ۱۰۰ درصد اجرا شود تا نتیجه بدهد و‌ نمی‌توان چند پروژه را به طور هم زمان شروع کرد.

از نظر معاون اداره کل منابع طبیعی استان، مهم‌ترین مانع بر سر راه آبخیزداری، بودجه و پس از آن کمبود نیروی انسانی است: «نیرو‌های ناظر در شهرستان مشهد به صورت مشترک از واحد‌های دیگر این کار را نیز انجام می‌دهند. اما درکل استان، ۱۰ نیرو برای این کار داریم. با وجود اینکه جایگاه آبخیزداری در جامعه تشریح می‌شود، آن طور که باید به آن توجه نمی‌شود.»