سمیه سعادتمند | شهرآرانیوز؛ فرونشست زمین، پدیده‌ای آهسته، نامحسوس و مخرب است که در اثر عواملی، چون نوع خاصی از بافت خاک، استخراج معادن، اما عمدتا و به طور قطع، در نتیجه برداشت بی‌رویه و بیش از حد مجاز از منابع آب زیرزمینی رخ می‌دهد. این فرایند موجب فشرده‌شدن لایه‌های خاک و آب‌رَفت شده و کاهش ارتفاع سطح زمین را به دنبال دارد.
با توجه به اینکه کلان‌شهر مشهد چندین سال است با کمبود آب روبه‌رو شده و وابستگی فزاینده‌ای به منابع آب زیرزمینی پیدا کرده است، این برداشت‌های اجباری سبب تشدید بحران فرونشست شده و زیرساخت‌های این شهر را در معرض خطر جدی قرار داده است.
در همین رابطه مدیرکل زمین‌شناسی منطقه شمال‌شرق در گفت‌و‌گو با خبرنگار شهرآرا، آمار نرخ نشست در مشهد را این‌گونه تشریح کرد و گفت: نرخ نشست شهر مشهد که از سال۱۳۸۵ آغاز شده، از حدود ۱۰سانتی‌متر به ۲۵سانتی‌متر نیز رسیده بود. آخرین پردازشی که انجام دادیم، نرخ حدود پانزده تا هجده سانتی‌متر را در شهر مشهد نشان می‌دهد. این نرخ‌های بیشینه، مساحت کوچکی را درگیر کرده و در حال حاضر بیشترین محدوده در حال نشست و منطقه‌ای است که به‌شدت تحت‌تأثیر قرار دارد؛ سمت شمال غرب مشهد به‌سمت چناران است. این منطقه، کشاورزی گسترده دارد و به دشت توس معروف است.
هادی شریفی ادامه داد: تصاویر اخیر که مربوط به بازه سال ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۴ است، نشان می‌دهد که شیب نمودار نشست در نقاط نزدیک به حرم، به‌شدت تند شده است، یعنی نرخ‌ها با شتاب زیادی در حال افزایش هستند. با توجه به احتمال ساخت‌وساز‌های جدید، از جمله احداث پارکینگ و شتاب فزاینده فرونشست در این منطقه، توصیه کرده‌ایم که در محدوده اطراف حرم عملیات ساختمانی یا توسعه‌ای انجام نگیرد.
وی افزود: همچنین از زمانی که انتقال آب بین‌حوضه‌ای سد دوستی کاهش یافته و چاه‌های بهره‌برداری داخل شهر یا اطراف شهر به دلیل خشک‌سالی دوباره فعال شده‌اند و برداشت از آنها صورت می‌گیرد، نرخ نشست بین یک تا دو سانتی‌متر افزایش پیدا کرده است.
مدیرکل زمین‌شناسی منطقه شمال‌شرق با ارائه تحلیلی از روند فزاینده فرونشست زمین، افزود: کشور ما حدود چهار دهه گرفتار این قضیه شده است. این پدیده از رفسنجان آغاز شد و در کشور تکرار شد، اما متأسفانه تاکنون، به غیر از مطالعات، هیچ اقدام اجرایی برای مدیریت منابع آب و اجرای راهکار‌ها صورت نگرفته و ما همچنان در فاز مطالعاتی مانده‌ایم. شریفی با تأکید بر اینکه عامل اصلی این مخاطره برداشت آب‌های زیرزمینی است، تصریح کرد: نزدیک به ۹۸درصد موارد مرتبط با فرونشست‌ها برای برداشت آب زیرزمینی است و مابقی تنها شامل موارد تکتونیک یا بافت خاک‌های مسئله‌دار مانند خاک رس می‌شود؛ تنها راه مقابله و کنترل این پدیده نیز مدیریت منابع آب است.
مدیرکل زمین‌شناسی منطقه شمال‌شرق با استناد به نقشه احتمال خطر فرونشست زمین اظهار کرد: سازمان زمین‌شناسی در آبان سال۱۳۹۵ برای کل کشور نقشه‌ای در مقیاس یک‌دوم میلیون تهیه کرده و استان خراسان رضوی یکی از استان‌هایی است که بیشترین احتمال خطر فرونشست در سطح زیاد تا بسیار زیاد برایش پیش‌بینی شده و همان پیش‌بینی‌ها در حال اتفاق است. وی در تشریح وضعیت استان گفت: از ۴۵دشت استان خراسان رضوی، هفده دشت ما درگیر پدیده فرونشست شده‌اند.
این دشت‌ها شامل مشهد، نیشابور، جوین، کاشمر، بردسکن و دشت‌های فریمان، تربت‌جام و جلگه رخ هستند. شریفی تأکید کرد: متأسفانه وضعیت دشت مشهد بحرانی است؛ نه صرفا به لحاظ نرخ، بلکه به لحاظ زیربنا و تأسیساتی که از لحاظ ریسک مطرح است و این امر باعث شده دشت مشهد در اولویت سازمان قرار گیرد.
مدیرکل زمین‌شناسی به آثار مخرب فرونشست اشاره کرد و گفت: این آثار شامل شکاف‌های عمیق و طولی در سطح زمین و خروج اراضی از چرخه کشت و ساخت هستند. ما در مشهد ۱۳۰کیلومتر مربع در شمال و ۳۹۰کیلومتر مربع در جنوب شرق، اراضی دارای شکاف داریم که عملا دیگر غیرقابل استفاده شده‌اند. ابعاد بحران در سایر دشت‌های بحرانی نیز بزرگ است؛ نیشابور تقریبا ۱۵۰۰کیلومتر مربع، جوین ۲۲۴کیلومتر مربع، بردسکن ۲۵۰کیلومتر مربع، بجستان ۴۵۰کیلومتر مربع و خواف ۱۴۳کیلومتر مربع زمین‌هایی هستند که از کشت خارج شده‌اند.
شریفی پیشنهاد راهبردی سازمان زمین‌شناسی را تدوین نقشه پهنه‌بندی ریسک در استان خراسان رضوی و شهر مشهد دانست و تأکید کرد: مدیریت منابع آب باید بر اساس اهمیت زیرساخت‌ها متمرکز شود، نه صرفا نرخ نشست. پیشنهاد ما این است که ابتدا برای استان و به‌ویژه شهر مشهد یک نقشه پهنه‌بندی ریسک تهیه کنیم و سپس با آب منطقه‌ای یا آبفا، برنامه مدیریت منابع آب بدهیم.
وی با انتقاد از روش‌های موجود در مدیریت منابع آب و مخاطرات طبیعی، اظهار کرد: اعمال قاعده‌ای یکسان برای کل دشت‌ها، به عنوان مثال کاهش بهره‌برداری از چاه‌ها به یک میزان مشخص، کارایی نداشته و تاکنون نیز جواب نداده است. تقریبا از سال ۱۳۹۸ که کارگروه‌های تخصصی مخاطرات استان عملا منحل شدند، این هم‌گرایی از بین رفته است.
مدیرکل زمین‌شناسی منطقه شمال‌شرق افزود: مدیریت بحران بیشتر در زمینه مقابله فعال است تا پیش‌بینی و پیشگیری. این‌کار فقط از طریق مدیریت بحران استانداری و با ورود مستقیم استاندار امکان‌پذیر است. ما در جلسات متعدد سازمان زمین‌شناسی اعلام آمادگی کردیم که تا سقف ۵۰درصد از اعتبارات پروژه‌های مخاطراتی گسل و فرونشست را در صورت مشارکت ۵۰درصدی استان تأمین کنیم.