نگاهی به آخرین وضعیت بافت پیرامون حرم امام‌رضا(ع) | هم‌زیستی هویت و نوسازی و چاره‌ای که نیست

به گزارش شهرآرانیوز؛ حریم پیرامون حرم مطهر رضوی سال‌هاست در رفت‌وبرگشت طرح‌ها و تصمیم‌ها بلاتکلیف مانده و انگار به جایی در میان گذشته و آینده، تبدیل شده است. محدوده‌ای که قرار بود با اجرای نوسازی، نمای منظم‌تری پیدا کند، حالا به نقطه‌ای پرچالش در دل مشهد تبدیل شده است. حجره‌ها و بازار‌های قدیمی هم‌نشین فروشگاه‌ها و پاساژ‌های لوکس شده‌اند و از طرف دیگر، زائران برای اقامت در هتل‌های چندستاره اطراف حرم، باید از کوچه‌هایی عبور کنند که هنوز بافت قدیمی را در آغوش گرفته‌اند. این ناهم‌خوانی در چهره شهر، نشانه سال‌ها تصمیم‌گیری‌های ناتمام و نوسازی‌های نیمه‌کاره است.

شروع نوسازی با «تاش»

اولین طرح تفصیلی بافت پیرامون حرم در سال۱۳۷۴ تصویب شد؛ طرحی با نام «تاش» که با رویکرد حذف بافت قدیمی و جایگزینی مجتمع‌های بزرگ تجاری و اقامتی شروع به‌کار کرد و انتقاد‌های بسیاری را درپی داشت؛ این طرح علاوه‌بر اینکه بخشی از بافت تاریخی آن محدوده را از بین برد، سبب شد بسیاری از ساکنان ناچار به ترک این بافت شوند.

درنهایت شهریور سال‌۱۳۹۶ پیروز حناچی، دبیر وقت شورای‌عالی شهرسازی‌و‌معماری ایران، در نامه‌ای به استاندار خراسان‌رضوی، لغو طرح نوسازی‌و‌بهسازی بافت پیرامون حرم مطهر رضوی را ابلاغ کرد تا پس از ۲۵ سال، این طرح به کار خود پایان دهد. طرح جدید تفصیلی نیز در سال‌۱۳۹۹ تصویب و سال‌۱۴۰۰ ابلاغ شد؛ طرحی که بیشتر در راستای از بین بردن گسست فرهنگی بافت پیرامون حرم، تعریف شده بود.

بافت حدود ۳۶۰هکتاری پیرامون حرم مطهر رضوی، یکی از بافت‌های مهم شهری کشور محسوب می‌شود که در همین راستا، غلامرضا کاظمیان، معاون شهرسازی و معماری وزارت راه‌وشهرسازی، پیش‌تر بیان کرده بود که مداخله در چنین بافتی، نیازمند دقت فوق‌العاده و توجه هم‌زمان به ابعاد مذهبی، فرهنگی، اقتصادی و شهرسازی است؛ نکته‌ای که در سال‌های گذشته بار‌ها نادیده گرفته شده است.

ضرب‌الاجل بی‌نتیجه

چهارم شهریور امسال، استاندار خراسان‌رضوی پس از جلسه شورای اداری استان، در جمع خبرنگاران از بازنگری در طرح پیرامون حرم مطهر رضوی ظرف حداکثر پانزده روز نخست شهریور خبر داد و اعلام کرد: همه دستگاه‌های متولی، نظرات خود را ارائه می‌دهند و درنهایت جمع‌بندی این نظرات به شورای‌عالی شهرسازی ارسال‌خواهد شد.

اما با وجود این وعده، بازنگری تا پایان شهریور به نتیجه نرسید و حالا طبق گفته علیرضا قامتی، معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری، تاریخ جدید برای جمع‌بندی نتایج تا پایان مهر اعلام شده است.

به‌گفته معاون معماری‌وشهرسازی اداره‌کل راه‌وشهرسازی خراسان‌رضوی، شهرداری پیشنهاد‌های خود را در این‌باره مطرح کرده، اما هنوز آستان‌قدس پیشنهادی برای این اداره ارسال نکرده است؛ البته سرنوشت پیشنهاد‌هایی که به دستشان برسد، هم به سه شکل رقم خواهد خورد: اگر پیشنهاد مغایر با طرح باشد، رد خواهد شد؛ در غیر این‌صورت، برخی پیشنهاد‌ها برای استعلام به شورای‌عالی، ارسال و برخی در استان تصمیم‌گیری خواهد شد، با این حال به نظر می‌رسد مسیر تصمیم‌گیری درباره بافت پیرامون حرم رضوی، هنوز همان مسیر طولانی و تکراری سال‌های گذشته است.

از ناکامی «تاش» تا بازنگری «طرح حریم رضوی»

تعبیر معاون معماری و شهرسازی اداره‌کل راه‌وشهرسازی خراسان‌رضوی از طرح جدید بافت پیرامون حرم مطهر رضوی این است: «این طرح سعی کرده حریم منظری و معنوی حرم مطهر و میراث ملموس و ناملموسی را که وجود دارد، حفظ کند؛ ضمن اینکه علاوه‌بر ایجاد فرصت زیارت برای زائران، زیست ساکنان را نیز حفظ کند.»

محدثه نجفی معتقد است که طرح تاش بدون نگاه به زمینه، دانه‌بندی (قطعه‌ها) و هویت صرفا با تعریف پروژه‌های کلان و بزرگ‌مقیاس، نگاه متفاوتی داشته است. او ادامه می‌دهد: نگاه طرح قبلی این بوده است که باید قطعات ریزدانه باهم تجمیع و پروژه‌های بزرگ‌مقیاس در قالب تعدادی بلوک و پروژه تعریف شوند؛ نتیجه این نگاه، این بود که ساکنان از بافت کوچ کردند.

 وی درباره نگاه متفاوت طرح حریم رضوی برخلاف طرح تاش، می‌گوید: در این طرح، پروژه‌های بزرگ‌مقیاس جایی نداشت و ازطرفی سعی شد هویت موجود بافت حفظ شود. یعنی برخلاف طرح قبلی، در عین اینکه به حق زیارت توجه کرد، حق مجاورت ساکنان را هم به رسمیت شناخت.

مجوز بیشتر از میزان استاندارد حریم

نجفی رعایت حریم‌های منظری را یکی دیگر از نقاط تمایز این دو طرح می‌داند و بیان می‌کند: درواقع سقف ارتفاعی که در حریم رضوی دیده شده است، همان حریم منظری حرم مطهر بود، درحالی‌که در طرح تاش حداکثر ارتفاع تا ۱۰ طبقه نیز داشتیم و با این حال بازهم مجوز‌هایی از سوی شهرداری صادر می‌شد که بالاتر از ارتفاع مجاز همان طرح بود. اما طرح فعلی، حداکثر ارتفاع را همان حریم حرم قرار داده است.

برای پروژه‌هایی که پیش از این اجرا شده بود، دیگر کار از کار گذشته است، اما درباره پروژه‌هایی که اجرا نشده بود و حقوق مکتسبه داشت، معاون شهرسازی‌ومعماری اداره‌کل راه‌وشهرسازی استان بیان می‌کند: تعداد این پروژه‌ها در سند شورای‌عالی شهرسازی، ۱۴۳ پروژه گفته شده است که پروژه‌های انتفاعی با کاربری اقامتی و تجاری هستند و بر همین اساس، درقالب کارگروهی متشکل از اداره‌کل راه‌وشهرسازی، شهرداری، استانداری، دستگاه قضایی و بازرسی استان، جلساتی با مالکان این پروژه‌ها برگزار شد و توافقاتی با رعایت اصول طرح رقم خورد.

توافق ۹۳ پروژه برای ساخت

به روایت آماری که نجفی ارائه می‌دهد، ۹۳ پروژه از این تعداد، منجر به توافقی شده است مبنی‌بر اینکه مالکان از ارتفاع این پروژه‌ها کم و به سطح اشغال آنها اضافه کنند.

معاون معماری و شهرسازی اداره‌کل راه‌وشهرسازی خراسان‌رضوی در توضیح بیشتر امتیازاتی که درقالب این توافق به مالک داده می‌شود، بیان می‌کند: درواقع سعی شده است تا جایی که امکان دارد، زیربنا حفظ و امتیازاتی درقالب تجاری و... به آنها داده شود.

نجفی ادامه می‌دهد: در حالت عادی ممکن است یک پروژه تا ۵۰ درصد سطح اشغال داشته باشد، اما به این پروژه‌ها تا ۷۰ درصد سطح اشغال دادیم یا حتی در طبقات منفی، اجازه تجاری برای آنها صادر شده است، بنابراین آنهایی که برایشان توافق صورت گرفته است، می‌توانند کار خود را شروع کنند، اما در مورد پنجاه پروژه باقی‌مانده هر زمان مراجعه کنند، می‌توانیم درقالب اصول توافق کنیم.

او کلید پویا بودن طرح‌های مختلف را در پذیرفتن اصلاحات به‌صورت همیشگی می‌داند و معتقد است هیچ طرحی نیست که مصوب شود و بدون ایراد باشد؛ طرح حریم رضوی نیز از این قاعده مستثنا نیست، بنابراین پیشنهاد‌های اصلاحی پذیرفته می‌شود و برخی از آنها شاید نیاز به ارسال به شورای‌عالی شهرسازی نیز نداشته نباشد؛ به‌دلیل اینکه کمیسیون ماده ۵ هم در استان اختیاراتی دارد.

او بیان می‌کند: سعی شده است تعریض‌هایی که در بافت پیرامون صورت می‌گیرد، بر مبنای حفظ وضع موجود باشد و از تعریض‌های زیاد، دوری شده است تا دانه‌بندی و هویت بافت حفظ شود.

نقش پررنگ دستگاه‌های خدمت‌رسان در جبران کمبود‌های حریم

معاون معماری و شهرسازی اداره‌کل راه‌وشهرسازی در پاسخ به این سؤال که گره طرح‌های مختلف برای بافت پیرامون چه بوده است، بیان می‌کند: طرح حریم رضوی چهار سال است که ابلاغ شده و درحال اجراست و تاکنون نیز دو بار ضوابط آن در جلسات اصلاح شده، با این حال طرح‌های آن پیش رفته و سیاست‌ها اجرا شده است، اما از اینجا به بعد، کمک دستگاه‌های خدمت‌رسان را می‌طلبد؛ زیرا در حریم دچار کمبود خدماتی نظیر مدرسه، درمانگاه و سایر کاربری‌های خدماتی هستیم.

«تجربه بسیار ناموفق» تعبیر نجفی از اجرای طرح تاش است و اگر بخواهد از تجربه موفق شهری در حفظ بافت تاریخی در ایران بگوید، نمونه‌اش یزد است. او می‌گوید: اگر یزد به‌جای حفظ بافت تاریخی‌اش، پروژه‌های کلان تعریف می‌کرد، این میزان گردشگر را نداشت. اما حریم حرم مطهر رضوی را نمی‌توان با هیچ‌کدام از زیارتگاه‌های کشور مقایسه کرد؛ زیرا حجم زائرانی که به مشهد مشرف می‌شوند، خیلی زیاد است.

زمان بررسی پیشنهادها؛ ۳ تا ۵ ماه

نجفی می‌گوید: از زمانی که پیشنهاد‌ها به دستمان برسد، درباره برخی از آنها که در مشهد می‌توان بررسی‌شان کرد، سعی می‌کنیم سه‌ماهه این کار را انجام دهیم و اگر انطباق داشته باشد، اجرایی می‌شود. برخی پیشنهاد‌ها نیز به شورای‌عالی شهرسازی ارسال خواهد شد که شاید بررسی آنها یک یا دو ماه بیشتر طول بکشد.