بودجه حفظ و مرمت آثار تاریخی خراسان رضوی کمتر از نیازها | مرمت می کنیم اما به اندازه اعتبار

به گزارش شهرآرانیوز؛ توسعه سریع و نامتوازن پروژه‌های شهری، سوداگری زمین و مستغلات، آلودگی شدید هوا، افزایش ریزگرد‌ها و بی توجهی شهروندان به بنا‌های تاریخی، از مهم‌ترین عواملی هستند که آثار تاریخی را با سرعت زیادی به سوی تخریب پیش می‌برند؛ همان مکان‌هایی که نشانه هویت فرهنگی و شناسنامه گذشته ما هستند.

آمار‌ها می‌گوید در ایران، بیش از یک میلیون اثر میراث فرهنگی شناسایی شده که از این تعداد، ۴۰هزار اثر به ثبت ملی رسیده است و مهم‌ترین وظیفه امروز ما، نگهداری و مرمت آثار تاریخی از گزند تخریب است. آنچه از آن یاد می‌کنیم، به سخن آسان است؛ زیرا حفظ و نگهداری این آثار، به اعتبار و بودجه هنگفتی نیاز دارد که میراث فرهنگی همواره از کمبود آن گلایه دارد.   

به گفته کارشناسان، مرمت یک بنای تاریخی، بسته به وضعیت آن، بین ۳ تا ۲۵ میلیاردتومان خرج برمی دارد. حالا حساب کنید نگهداری و مرمت این همه اثر تاریخی در شهر مشهد و استان خراسان‎رضوی با آن گستردگی، چه مبلغ نجومی را‌ می‌طلبد. بودجه مرمت آثار تاریخی استان، کمی بیش از ۱۰۰ میلیاردتومان است و به این ترتیب، معلوم نیست هر اثر تاریخی چند سال باید در نوبت مرمت باقی بماند.

مرمت سالانه ۱۰۰ اثر تاریخی

چالش تخریب آثار تاریخی، جنبه‌های دیگری هم دارد؛ به عنوان نمونه همه آن‌ها تحت کنترل و نظارت میراث فرهنگی نیستند. برخی آثار تاریخی در تملک دستگاه ها، نهاد‌ها و بعضی هم در تملک و بهره برداری مردم است؛ به همین دلیل برنامه ریزی برای نگهداری و مرمت آن ها، ماجرای متفاوتی دارد. ازسوی دیگر با این حجم از اطلاع رسانی، گاهی خبر تخریب یک اثر تاریخی نیز به گوش می‌رسد و اوضاع را وخیم‌تر می‌کند. احسان زهره وندی، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان، به سؤالات ما پاسخ داده است.

تعداد بنا‌های تاریخی را بگویید و همچنین وضعیت بنا‌هایی که نیاز مبرم به مرمت دارند، در مشهد و استان چگونه است؟

حدود ۲ هزارو ۲۷۰ اثر ثبتی در استان داریم. از این‌ها حدود ۱۷۰۰ اثر، بنا‌ها و محوطه‌ها هستند که باید به آن‌ها رسیدگی شود؛ البته همه بنا‌های تاریخی نیاز به مرمت و نگهداری دارند و مرمت هم فعالیتی نیست که یک باره انجام و تمام شود. مرمت بنای تاریخی، امری زمان بر است که نیاز به شناخت و مطالعه دقیق دارد. اقدامات مرمتی بنا باتوجه به اعتبارات یا ضرورت بنا یا نوع آسیب ها، متفاوت است.

مرمت طیف متفاوتی از یک اقدام اضطراری مرمت جامع یا مداخله را دربرمی گیرد. به طورکلی در موضوع ثبت طبیعی آثار منقول و غیرمنقول، وضعیت استان ما بسیار خوب و پذیرفتنی است. اقدامات خوبی در این زمینه انجام شده است و در زمینه اعتبارات، شاخص‌هایی داریم که براساس آن کار را انجام می‌دهیم. شاخص ها، مرمت سالی ۱۰۰ اثر را برای ما درنظر گرفته‌اند که هرسال داریم انجام می‌دهیم؛ اگرچه در برخی آثار، میزان مداخله صرفا برای نجات بخشی و انجام کار اضطراری است.

امسال هجده قرارداد عمرانی داشتیم و بسیاری از بنا‌ها برای اولین بار مرمت می‌شدند. یکی دو بنا که به خاطر زلزله کاشمر ایجاد شده بود، وارد فاز مرمت و نگهداری شد؛ مثل مدرسه حاج سلطان العلمای کاشمر.  بقیه اقدامات به صورت کارگاه‌های امانی بوده است که با استادکار‌ها و مصالح خودمان انجام دادیم.

بنا به اعتباری که از طریق ارتباط ملی یا استانی دراختیار ما قرار می‌گیرد و پروژه‌ها اولویت بندی می‌شوند، شروع به کار می‌کنیم و مجبوریم بنا‌هایی را که در معرض خطر بیشتری قرار دارند، اولویت بدهیم؛ مثلا مشهد سه سال درگیر سرای عزیزا..  اُف بود که ما آن را در مدت یک سال تمام کردیم و تحویل مالک دادیم. 

مرمت این اثر، بسیار ضروری بود و حدود ۱۱ میلیارد تومان برای آن هزینه شد؛ البته قرار بود با همکاری شهرداری و مالکان باشد که این امر اتفاق نیفتاد و میراث فرهنگی به تنهایی آن را مرمت کرد.

یکی از اقدامات مهمی که درحال انجامش هستیم، این است که آثار تاریخی استان، اعم از ثبتی و شناسایی شده، را وارد جی آی اس (سامانه اطلاعات مکانی) می‌کنیم. این اقدام برای اولین بار در کشور انجام می‌شود که میراث فرهنگی یک استان، اطلاعات مکانی همه آثارش را دراختیار داشته باشد، به این دلیل که شفاف سازی و دسترسی آسان‌تر به اطلاعات را دراختیار ما قرار می‌دهد.

مزیت دیگرش این است که همه آثار میراث را یک مرحله پایش کرده‌ایم. آثار ثبت شده از سال ۱۳۱۰ تا اکنون که ممکن بود تخریب باشند یا در پرونده ثبتی، مکانشان جابه جا شده باشد، همگی تطبیق داده و منظم شدند. اقدام دیگر برای موزه بزرگ خراسان بود که این ساختمان فاخر، طرح محتوایی نداشت. مراحل تصویب آن را هم گذراندیم و بعد از سال‌ها در این دوره، طرح تصویب و تأیید شد تا بتوانیم برای اجرای آن اعتبار بگیریم.

بودجه امسال چه میزان بود؟ چقدر از بودجه موردنیاز وصول شد؟

ما دو منبع اعتباری داریم؛ یکی اعتبارات ملی و دیگری اعتبارات استانی. اعتبارات سال مالی ۱۴۰۳ بودجه استانی معاونت میراث فرهنگی که شامل مرمت، موزه و اکتشاف و باستان شناسی می‌شود، ۱۳۵ میلیاردتومان مصوب بود که ۱۰۰ میلیارد تومان آن تخصیص داده شد. اغلب حدود ۶۰ درصد درخواست ما به صورت بودجه، تخصیص داده می‌شود.

تخصیص بودجه سال ۱۴۰۴ هنوز نیامده است و حدود دی ماه می‌رسد، اما عدد مصوب یا درخواستی ما، ۱۶۵ میلیاردتومان است. ما تعدادی پروژه ثابت داریم. معرفی، مرمت و حفاظت میراث غیرمنقول فرهنگی، شامل رباط عباس آباد، مدرسه غیاثیه خرگرد، برج علی آباد کاشمر و مرمت بافت هاست که برای همگی، ۳۵ میلیاردتومان درخواست بودجه دادیم. دیگری مرمت بنا‌های اضطراری در مشهد، نیشابور و همه شهرستان هاست که برای آن ۳۶ میلیاردتومان درخواست شده است.

درنهایت برنامه احداث، تکمیل و مرمت موزه‌های استانی است که برای همه، ۲۱ میلیاردتومان پیشنهاد شده است. هزینه همه موارد پیشنهادشده ۱۶۵ میلیاردتومان شده است که با کسر و پس از تصویب، تخصیص داده خواهد شد. هرسال حدود ۲۰ درصد به بودجه مرمت اضافه می‌شود. بخشی از اعتبارات هم ملی هستند.

پارسال مبلغ ۳۸ میلیاردتومان از بودجه ملی مصوب داشتیم که ۳۲ میلیارد تومان تخصیص پیدا کرد. امسال شاید بتوانیم از بودجه ملی مبلغ بیشتری بگیریم. در سال جاری هجده پروژه عمرانی اجرا کرده‌ایم که برایشان حدود ۲۵ میلیارد تومان هزینه شد. همچنین حدود ۵ تا ۶ میلیارد تومان برای کار‌های امانی هزینه کردیم و مبالغی دیگر هم، جاری و برای نگهداری آثار است.

اعتبار موردنیازتان چطور تعیین می‌شود؟

بودجه را طی برنامه پنج ساله به وزارتخانه می‌دهیم و اعتبار به آن تخصیص داده می‌شود. اغلب آن اعتباری که مصوب بوده است، تخصیص پیدا نمی‌کند و درنهایت مجبوریم همان مبلغ رسیده را هزینه کنیم. یک بودجه استانی هم داریم که در استان تصویب می‌شود. حدود ۲۵ میلیارد تومان اعتبار ملی داشتیم و ۲۵ میلیارد دیگر استانی بود و حدود ۵ میلیارد هم امانی کار کردیم. مبلغی درحدود ۵۵ تا ۶۰ میلیارد تومان هزینه شده است.

فهرست مشخصی از آثار موردنیاز به مرمت را به وزارتخانه داده‌اید؟ اصلا بودجه موردنیاز شما چقدر است؟

همیشه بین مبلغی که ما درخواست می‌کنیم و آنچه تعلق می‌گیرد، تفاوت وجود دارد. ما اغلب درخواست حداکثری می‌دهیم که ممکن است وزارتخانه یا استان بنا به ضروریات، تخصیص بدهند ولی با همان بودجه هم تاحدی پیش رفتیم که بتوانیم شاخص‌ها را به نتیجه برسانیم.

اکنون وضعیت مرمت آثار تاریخی استان از نگاه شما مطلوب است؟

این طور نیست که بگویم وضعیت خوبی است. وضعیت خوبی داریم؛ بنا به اعتباری که به دستمان رسیده است، نه بنا به آنچه خواسته ماست؛ مثلا ما پروژه‌های بزرگی را برای مرمت می‌توانیم تعریف کنیم. کاروانسرای ثبت جهانی داریم که باید مرمت شود. پروژه توس، یک کار بزرگ است.

برای مرمت و نگهداری همه این ها، حالاحالا‌ها باید هزینه کنیم ولی می‌توانیم با اعتبار بیشتر و ابلاغ به موقع، اقدامات بهتری انجام دهیم. برای نگهداری این همه مجموعه تاریخی، این بودجه‌ها کفایت نمی‌کند. ما نیازمند تخصیص اعتبارات بیشتر یا مشارکت بخش خصوصی هستیم.

نیاز داریم که سایر دستگاه‌ها به مسئولیت اجتماعی خود پایبند باشند و در ازای آسیبی که به محیط زیست می‌زنند و آلودگی ایجاد می‌کنند یا به فضای میراث فرهنگی آسیب می‌زنند، در مرمت آثار تاریخی کمک کنند. همچنین در قانون حمایت از بنا‌های تاریخی مصوب سال ۱۳۹۸ بر این مسئله تأکید شده است که هر دستگاهی که مالک بنایی است، ملزم به مرمت و نگهداری از آن خواهد بود.

اگر سازمان‌ها به این قانون عمل کنند، وظایف میراث کمتر می‌شود؛ دستگاه‌ها چقدر به این قانون توجه می‌کنند؟

متأسفانه اکنون این اتفاق نمی‌افتد. حمایت از بنا‌های تاریخی موارد مختلفی دارد که گاه انجام نمی‌شود. درباره بنا‌های تاریخی، مثلا اداره کل راه وشهرسازی موظف است با کمک سازمان بازآفرینی طرح ویژه تهیه کند ولی هنوز نوزده بافت تاریخی مان طرح ویژه ندارند. همین طور شهرداری‌ها براساس ماده ۵۵ قانون شهرداری ها، ملزم به حفاظت از بنا‌های تاریخی خود هستند.

دستگاه‌ها باید متوجه باشند که اگرچه متولی این بافت‌های تاریخی اداره کل میراث فرهنگی است، اما درواقع میراث فرهنگی متعلق به همه است و همه دستگاه‌ها باید برای حفظ آن کوشش کنند. وقتی بنایی را ثبت ملی می‌کنیم، یعنی متعلق به تمام مردم است و این طور نیست که دیگران خود را کنار بکشند.

برایتان پیش آمده است که به سازمانی اخطار جدی بدهید که بنای دراختیار خود را مرمت یا به شکل صحیح، مراقبت کند؟

بله؛ حتی فهرستی را دراختیار سازمان بازرسی قرار دادیم، با این مضمون که این دستگاه‌ها بنا‌هایی دراختیار دارند، ولی هنوز اقداماتی برای نگهداری شان انجام نداده‌اند. برخی سازمان‌ها اقدامات محدودی انجام داده‌اند؛ مانند شهرداری که چند خانه را در مشهد، خریداری و مرمت کرده است. اما هنوز بسیاری از دستگاه‌ها کم کاری می‌کنند. بیش از سیصد تا چهارصد بنای ما دراختیار سایر دستگاه هاست.

باوجود اقدامات شما، آیا بنایی هست که آسیب جدی دیده باشد و هنوز مرمت نشده باشد؟

بسیاری از بنا‌ها را در سال‌های اخیر به حدی از پیشرفت رسانده‌ایم، اما بنا‌های تاریخی همیشه نیازمند نگهداری هستند. هیچ کشوری نمی‌تواند ادعا کند همه بناهایش را مرمت کرده و طبیعی است؛ چون هزینه بسیار زیادی را‌ می‌طلبد؛ به همین دلیل قانون، مسئولیت را بین دستگاه‌ها تقسیم کرده است. اگر این‌ها را‌ می‌گویم، به معنی این نیست که میراث مسئولیت کمتری دارد.

میراث فرهنگی مسئول ثبت، شناسایی، تعیین حریم و پشتوانه قانونی را دارد که از آن بنا به صورت قانونی حفاظت کند. بعد از آن نیازمند مرمت اضطراری است و اگر بتواند، باید مرمت جامع انجام بدهد. درحال حاضر در استان ۹ پروژه ملی بزرگ داریم که وضعیت نگهداری شان بهتر شده است. توس امروز با توس ۱۰ سال پیش، بسیار متفاوت است و کاروان‌سرا‌هایی که کار‌های خوب و بزرگی برایشان انجام شده است.

ما همه برنامه هایمان را درقالب برنامه پنج ساله به وزارتخانه می‌فرستیم که چه اعتباری لازم داریم. حالا اینکه چقدر از آن را اختصاص می‌دهند، مشخص نیست. دربین بنا‌های موجود، برخی نیازمند نگهداری دائم هستند، بخشی به عنوان موارد اضطراری پیشنهاد می‌شوند. سال گذشته چهارطاقی سنگ بَر را مرمت کردیم و اکنون درحال مرمت گنبد‌های شادمهر هستیم؛ بنا‌هایی که‌ می‌دانستیم درمعرض خطر هستند و مداخله کردیم تا از وضعیت اضطراری خارج شدند نه اینکه مرمت جامع انجام داده باشیم.

می‌توان گفت مبلغ بودجه امسال نسبت به سال‌های قبل، بهتر شده است؟

هم بودجه و هم اینکه ما در ساختار خودمان تغییرات خوبی داده‌ایم. دفتر فنی شکل خاصی گرفته، اعتبارات افزایش پیدا کرده است، اما فرم تخصیص نقدی آن مفیدتر بود و از وقتی به صورت اوراق درنظر گرفته شد، کمی برای پیمانکاران دردسر دارد، درعین حال گران شدن مصالح و افزایش دستمزد کارگر هم کار را سخت‌تر می‌کند؛ البته از کمک خیران نیز بهره می‌گیریم.

یعنی به صورت چندوجهی کمک می‌گیرید؟

باید همین طور باشد. میراث فرهنگی باید مردمی سازی بشود، نه اینکه این کار به دوش مردم بیفتد، بلکه باید کار اجتماعی هم انجام دهیم. وقتی میراث فرهنگیِ ناملموس از غذا تا مراسم شادی و عزاداری را ثبت می‌کنیم، درواقع معرفی با ماست و نگهداری آن میراث با مردم.

وضعیت فعلی ما نسبت به استان‌های دیگر چگونه است؟

خیلی خوب. ما در ثبت آثار، مقام اول تا سوم را در بخش‌های مختلف داریم، در تعیین حریم ابنیه نیز همین طور. بیشترین موزه‌های کشور در این استان است. اولین استانی هستیم که بانک جامع اطلاعاتی از آثارمان تهیه کرده‌ایم. جزو معدود استان‌هایی هستیم که موزه منطقه‌ای داریم و طرح محتوایی آن را تهیه کردیم. وضعیت کلی ما از سایر استان‌ها بهتر است و باتوجه به وجود بارگاه امام رضا (ع)، شاخص هستیم؛ به زائر و گردشگر خدمات می‌دهیم و از آن طرف هزینه گزافی برای نگهداری می‌پردازیم.

هفت کاروانسرای ما ثبت میراث جهانی است و تنها در استان اصفهان، هشت کاروانسرا ثبت جهانی شده‌اند. وسعت استان ما با ۳۴ شهرستان بسیار زیاد است. ما نوزده بافت تاریخی معادل ۴ هزارو ۸۰۰ هکتار دراختیار داریم که گاه وسعت برخی استان‌های دیگر به اندازه همین بافت تاریخی است. برخی استان‌ها یک یا دو بافت تاریخی دارند و این، کار ما را خیلی سخت می‌کند. 

ما در میراث فرهنگی استان، سالانه ۳ هزار استعلام را پاسخ می‌دهیم که شاید چندین برابر استان‌های دیگر باشد؛ به همین دلیل هم سراغ بانک اطلاعاتی جی آی اس رفتیم. جایگاه ما در کشور شناخته شده و اعتبار و اندازه اش در کشور مشخص است. وضعیت ما درمقایسه با تعدد آثار مطلوب است، اما به معنی این نیست که نیازی به اعتبارات نداریم.

بخش خصوصی را وارد کنید

برای اینکه نگاه یک کارشناس حوزه مرمت را هم درباره کیفیت توجه به آثار تاریخی بدانیم، با امیرهومن مرصعی که مدرک معماری دارد و سال هاست در این حوزه کار کرده است، گفت‌و‌گو می‌کنیم. او برخلاف نظرات زهره وندی، درباره میزان پیشرفت مرمت آثار تاریخی خوش بین نیست: «آنچه من از آثار می‌بینم، این است که اوضاع خوبی ندارند.

نمونه‌ها زیاد است؛ مثلا همین خانه کرمانی‌ها که در حال فروریختن است.»  او ادامه می‌دهد: برخی مکان‌ها همچون سرای عزیزا... اف پروژه چند سال گذشته است و تمام کردن آن، هنر نبوده است. مسئولان بگویند همین حالا چند پروژه مرمتی در شهر، درحال اقدام است؟ البته وقتی بودجه نباشد، نتیجه همینی می‌شود که اکنون می‌بینیم؛ از مرمت ابتدایی و دوره‌ای صرف نظر می‌کنیم و وقتی به سراغ اثر تاریخی می‌رویم که نیاز به مرمت اساسی دارد.

این کارشناس مرمت، مشکل نبود اعتبار را مشکل کل کشور می‌داند و برای حل آن، کمک گرفتن از بخش خصوصی را پیشنهاد می‌کند: «دولت پول کافی برای هیچ کدام از بخش هایش ندارد و اگر قرار باشد صبر کنیم تا بودجه مرمت برسد، بقیه آثار تخریب می‌شوند، اما اگر بخش خصوصی را وارد کنیم، زودتر به نتیجه خواهیم رسید.

هرچند که ورود بخش خصوصی هم بدون حمایت و پشتیبانی، امکان پذیر نیست. به لحاظ فرهنگی آن قدر غنی نیستیم که توقع داشته باشیم بخش خصوصی وارد کار مرمت و نگهداری شود و هیچ امتیازی دریافت نکند. باید بخش خصوصی را تشویق کنیم، اما امتیازاتی برایش درنظر بگیریم تا برایش جذابیت داشته باشد.»