کمبود متخصص طب سالمندان، چالش آینده ایران

به گزارش شهرآرانیوز؛ اصطلاح علمی تخصصشان، پیرپزشکی یا طب سالمندان (Geriatrics) است؛ به‌عبارت دیگر مراقبت‌های بهداشت روان و جسم که بر افراد سالخورده تمرکز دارد؛ گاهی برپایه پیشگیری و اغلب براساس درمان تا این گروه سنی بتوانند بدون وابستگی به دیگران، زندگی بهتری داشته باشند.

 شاید روزگاری توجه ویژه به سالمندان، دغدغه پزشکان و مردم نبود، اما امروز وقتی از جمعیت ۱۰ درصدی آنان در کشور می‌شنویم و افزایش چندبرابری‌شان تا سی سال آینده، اهمیت موضوع را درک خواهیم کرد. تصور کنید همه جمعیتی که امروز میان‌سالی را پشت‌سر می‌گذارند، پا به سالمندی بگذارند و همه چالش‌ها را با خود بیاورند و آن وقت نه پزشکی برای درمان داشته باشند نه پرستاری. با این حساب به جمعیت بیمار، ناتوان، خانه‌نشین و وابسته به اطرافیانمان، اضافه خواهد شد.

حضور متخصص یا پرستار ویژه سالمندان به کاهش بستری‌های غیرضروری در بیمارستان، بهبود مدیریت بیماری‌های مزمن و حمایت بهتر از خانواده‌ها و مراقبان، منجر خواهد شد که درنهایت کیفیت زندگی آنها را بهبود می‌بخشد و سبب می‌‎شود با جامعه‌ای سالم روبه‌رو باشیم.

سالمند فراوان، متخصص اندک

آمار‌های رسمی می‌گوید درحال حاضر بیش از ۱۰ درصد جمعیت کشور را سالمندان تشکیل می‌دهند که عددی بیش از ۱۰ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر است و ازسوی دیگر از سال ۱۳۹۰ که رشته طب سالمندی راه اندازی شد، کمتر از پنجاه متخصص از دو دانشگاه تهران و ایران، فارغ التحصیل شده‌اند.

 این در شرایطی است که براساس استاندارد‌های سازمان جهانی بهداشت و فدراسیون بین المللی طب سالمندی، به ازای هر ۱۰هزار سالمند بیش از شصت وپنج ساله، باید یک متخصص طب سالمندی وجود داشته باشد. در برخی کشور‌های توسعه یافته همچون آلمان، یک پزشک در ازای ۵ تا ۷هزار سالمند حضور دارد. جامعه سالمندی به تخصص‌های مختلف از داخلی گرفته تا روان پزشکی و توان ‎بخشی نیاز دارد و ما در این مرحله در ابتدای راه هستیم.

سلامت و بهداشت روان افراد سالمند از آن موضوعاتی است که با بی مهری و بی توجهی روبه روست. در وضعیتی که افراد جوان کمتر برای مشکلات روحی و روانی خود به روان پزشک مراجعه می‌کنند، پذیرفتن اینکه یک سالمند، نیاز به معاینه روان پزشک دارد، آسان نیست.

«یکی از مقاطع سنی در دوران زندگی، سال‌های پس از شصت سالگی یعنی ورود به دوران سالمندی است. این مقطع سنی، شرایط و ویژگی‌های خاص خود را دارد که باید مورد توجه قرار گیرد و هر پزشکی که با افراد این رده سنی در هر رشته تخصصی برخورد می‌کند، باید به نیاز‌ها و مشکلات آن‌ها توجه ویژه کند.» دکتر علی اکبر اسماعیلی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، متخصص اعصاب و روان و فلوشیپ روان پزشکی سالمندان، در ادامه این جمله توضیح می‌دهد: رشته فلوشیپ فوق تخصصی روان پزشکی سالمندان به مشکلات فکری، عاطفی و هیجانی مانند افسردگی، اضطراب، اختلالات خواب و بی قراری، مشکلات تفکری مانند سوءظن و بدبینی، مشکلات شناختی، کاهش حافظه، فراموشی و افت عملکرد و کارایی نامتناسب با سن می‌پردازد.

علاوه بر این‌ها باید به شرایط جسمی و نیاز‌های مراقبتی مانند شرایط تغذیه‌ای، وزن و بررسی سوءتغذیه، حرکت و تعادل، سقوط و افتادن، بررسی تداخلات دارو‌های مختلف مصرفی، وضعیت بینایی، شنوایی و ارزیابی سطح عملکرد و شرایط مراقبتی و حمایتی سالمند نیز توجه کرد.

غفلت از نیاز‌های سالمندان

او تأکید می‌کند: در مقطع سالمندی، اهمیت دادن و دقت کردن به توانایی‌های فرد و نیاز‌های عاطفی و هیجانی او باید مورد توجه خانواده و مراقبان قرار گیرد و مسئله مهمی که اغلب از آن غفلت می‌شود، این است که خانواده و جامعه، بعضی مشکلات و ناراحتی‌های سالمند را ناشی از سن می‌دانند و از او غفلت می‌کنند و به این ترتیب، سالمند درمان لازم را دریافت نمی‌کند، درحالی که باید از متخصصان این حوزه آموزش ببینند.

روان پزشک کشورمان با اشاره به اینکه مشاوره باتوجه به وضعیت هر سالمند متفاوت است، یادآوری می‌کند: اینکه خانواده چه اقدام حمایتی و مراقبتی باید انجام دهند، برپایه ارزیابی جامع سالمند، طراحی و برای هر فرد به صورت جداگانه ارزیابی و توصیه می‌شود و به شکل عمومی، نمی‌توان برای همه یک شیوه یکسان را توصیه کرد. درنهایت نیز آنچه اهمیت دارد، بهبود کیفیت زندگی سالمند و ارتقای سطح عملکردی فرد است.

در تصمیم گیری برای مراقبت و نگهداری سالمند، باید علاوه بر شرایط جسمی، روحی و روانی فرد، شرایط حمایتی، اقتصادی و مالی، مسائل فرهنگی و سطح حمایتی خانواده و اجتماع را هم درنظر گرفت. گاهی یک سالمند شصت یا هفتادساله نیاز به مراقبت دائم یا اقامت در خانه سالمندان دارد، درحالی که یک سالمند نودساله ممکن است زندگی مستقل داشته باشد.

اسماعیلی در پاسخ به اهمیت رشته‌های مرتبط به حوزه سالمندی می‌گوید: با همه این ها، معلوم است که مراقبت و رسیدگی به بهداشت و سلامتی سالمندان و پیشگیری و درمان اختلالات و بیماری‌های دوره سالمندی، دارای ویژگی‌ها و حساسیت‌هایی است که نیاز به اقدامات تخصصی و فوق تخصصی سالمندان دارد. بی تردید، نیازسنجی به منظور حضور متخصصان مراقبت‌های سالمندی، براساس شاخص‌های جمعیت شناختی و همه گیرشناسی بیماری ها، فرهنگ سازی ارجاع و دریافت خدمات، سیاست گذاری ارائه خدمات شامل فضای فیزیکی، تجهیزات و نیروی انسانی به خصوص نیروی انسانی ویژه مراقبت این دوران سنی و نظام ارجاع و فرهنگ سازی صورت می‌گیرد.

او نکته دیگری را هم یادآوری می‌کند: «البته تهیه آمار و مطالعات دقیق از جمعیت شناسی مشکلات سالمندان، چه در سطح جامعه و چه در حوزه مراجعان به مراکز بهداشتی درمانی، مراکز بستری و سرپایی خصوصی و دولتی، قبل از نیازسنجی‌های مرتبط ازجمله نیروی انسانی متخصص، ضروری است.

 موضوع پیش بینی پذیر این است که جامعه ما با افزایش آمار سالمندان در دو دهه آینده (متولدان دهه۵۰ و ۶۰) روبه رو خواهد بود که جامعه را با نیاز‌های این دوران سنی مواجه خواهد کرد. در تمام حوزه‌های اجتماعی، بهداشتی و درمانی یا نظام شهرسازی، ساختمان سازی، امکانات حمل ونقل درون شهری، خدمات توان بخشی و مراقبتی و درنهایت خدمات بهداشتی و درمانی، مجبور به درنظر گرفتن سالمندان خواهیم بود.»

۴۰ فارغ التحصیل برای ۵۰۰ هزار نفر

جمعیت سالمند خراسان رضوی بر مبنای آمار مهرماه و به گفته مهدی برجی، مدیرکل بهزیستی استان، بیش از ۵۲۵ هزار نفر است که هم زمان با جمعیت سالمندان کشور رو به افزایش است. این‌ها درحالی است که فارغ التحصیلان پرستاری سالمند ما، بیش از یک دهه است که به چهل نفر رسیده‌اند.

 دکتر نجمه ولی زاده زارع، مدیرگروه سالمندی دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی مشهد و دکتری داخلی جراحی، با اعلام این آمار می‌گوید: از سال ۱۳۹۱ یک گرایش پرستاری سالمند در مقطع کارشناسی ارشد ایجاد شده است و هرسال هم ورودی داریم و امسال خوشبختانه با افزایش ظرفیت و افزایش تعداد استادان به یازده نفر رسیده‌اند. به نظرم الان شرایط ما در مشهد برای تربیت پرستار سالمند، بد نیست، اما چنانچه زیرساخت‌ها اصلاح شود، دانشجوی بیشتری پذیرش می‌کنیم و رشته‌ها را متنوع‌تر می‌کنیم. خلاصه اینکه فضا برای کار در حوزه سالمندی بسیار گسترده است.

او با اشاره به اهمیت وجود این پرستاران اضافه می‌کند: همه دنیا به سمت سالمند شدن در حرکت است. پیش بینی‌ها می‌گوید تا سال ۱۴۳۰ حدود ۳۰ درصد جمعیت، سالمند هستند. دوران سالمندی با تغییراتی همراه است که به آن سندرم‌های سالمندی می‌گوییم. باید بدانیم که این تغییرات چیست و این گروه نیاز به چه مراقبت‌هایی دارند؛ به عنوان نمونه یکی از سندرم‌های سالمندان، اختلالات شناختی این دوره همچون آلزایمر است و معلوم است که مواجهه با یک بیمار مبتلا به آلزایمر، متفاوت از بیماران عادی خواهد بود.

آموزش‌هایی که ما به پرستاران می‌دهیم، با هدف شناخت همین مشکلات است. همچنین سندرم چنددارویی، یکی از اختلالاتی است که در سالمندان شایع است و ازسوی دیگر، می‌تواند اختلالات دیگری همچون سقوط ایجاد کند. یکی از دلایل اصلی که باعث بستری شدن سالمند در بیمارستان، خانه نشینی و افزایش هزینه درمان می‌شود، همین سقوط در سالمندان است. مراقبت از سالمند، ابعاد متفاوتی دارد که نیاز است درباره آن آموزش ببینیم. هم اکنون در واحد‌های درسی موضوعات مختلف را پوشش و به دانشجویان آموزش می‌دهیم و چالش‌های اجتماعی سالمند را نیز بررسی می‌کنیم.

این دکتر جراحی داخلی با انتقاد از بی توجهی به جمعیت سالمند می‌گوید: تمرکز ما هنوز بر حوزه کودک و نوجوان است و هزینه و برنامه ریزی برای سالمند را درنظر نمی‌گیریم. باید به گروه سنی پایین‌تر هم توجه کرد، اما اگر شما اکنون برای سالمند هزینه نکنید، تبدیل به سالمندی می‌شود که وابسته به خانواده است و باید برای مراقبت از او هزینه کنید. یعنی دو سر طیف را باهم ببینید؛ به همین دلیل، شعار سازمان جهانی بهداشت، این است که سالمندان را به سوی سالمندی سالم، پویا و فعال هدایت کنید. یعنی از ابتدا برای کسانی که در آستانه ورود به دوران سالمندی هستند، دوره برگزار کنیم تا رژیم غذایی را رعایت کنند، ورزش کنند و راهکار‌های تقویت حافظه را به کار بگیرند.

او ادامه می‌دهد: ما می‌گوییم سالمند بار تحمیل شده بر خانواده نیست، بلکه گنجینه‌ای از تجربیات است که باید از او استفاده کنیم. وقتی بتواند از خودش مراقبت کند، باعث آزار دیگران نخواهد شد. ما به دانشجویان تأکید می‌کنیم که خودمراقبتی را به سالمندان آموزش بدهند. ما از استقلال سالمند صحبت می‌کنیم؛ چون وقتی او استقلال پیدا کند، زمین گیر و سربار جامعه نمی‌شود.

ولی زاده درباره گسترش این رشته و دانشجویانش توضیح می‌دهد: ما وظیفه آموزش داشتیم و از سال ۱۳۹۱ هم همین کار را کردیم، اما باید ببینیم چهل فارغ التحصیل این رشته، کجا مشغول به کار شده‌اند و جامعه چگونه از مهارت آنان استفاده می‌کند. اول باید بدانیم جایگاهی برای این افراد متخصص، تعریف شده است یا خیر. پس از آن، می‌توان برای جذب دانشجو و آموزش او اقدام کرد.

او می‌افزاید: سالمندان ما باید بدانند یک بسته خدماتی و حمایتی برای آن‌ها تعریف شده است و جامعه برایشان برنامه دارد. جامعه باید کاری کند که سالمند از خانه خارج شود و مهم‌تر از آن، این است که خدمات سالمندی را پزشک و پرستار آموزش دیده این حوزه ارائه کند. در نظام پرستاری ایران، گفته شده است که به ازای هر ۵/۱ تخت، یک پرستار نیاز است، اما مشخص نکرده‌ایم که بیمار آن تخت، کودک باشد یا سالمند. درهرصورت برای آموزش متخصصان این حوزه، مسیری طولانی در پیش داریم.