فاطمه (س)، آینه‌ای به زلالی پیامبر (ص)

یکی از نیاز‌های اساسی انسان در مسیر رشد فردی، خانوادگی و اجتماعی، داشتن الگو‌های قابل اعتماد و پایدار است؛ الگو‌هایی که در پیچیدگی‌های زندگی، مسیر را روشن سازند و انسان را از سرگشتگی نجات دهند. قرآن کریم با ارائه نمونه‌های روشن از شخصیت‌های الهی، نظامی دقیق از الگو‌ها را معرفی می‌کند که می‌توان آن را در سه سطح عمومی، خاص و اخص بررسی کرد.

الگوی عام: اصولی برای همه انسان‌ها

در قرآن، برخی ویژگی‌ها به‌عنوان ارزش‌هایی همگانی و فرازمانی معرفی شده‌اند؛ همچون صداقت، تقوا، خدمت به مردم و عدالت. در آیه «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا ا... وَکُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ: اى کسانى که ایمان آورده‌اید، از خدا پروا کنید و با راستان باشید.» (سوره توبه، آیه ۱۱۹) این دعوت عمومی، تنها یک توصیه اخلاقی نیست، بلکه چارچوبی برای شکل‌گیری جامعه‌ای سالم و متعادل است. گروه‌هایی مانند محسنین «اِنَّ ا... یُحِبُ الْمُحْسِنِینَ» (سوره بقره، آیه ۱۹۵) و متقین «ذلِکَ الکِتابُ لارَیبَ فیهِ هُدًی لِلمُتَّقین» (سوره بقره، آیه ۲) نمونه‌هایی از این الگوی فراگیرند که هر انسان مؤمنی، می‌تواند در آنها مسیر رشد خود را بیابد.

الگوی خاص: شخصیت‌هایی برای شرایط ویژه

درکنار الگو‌های عمومی، قرآن چهره‌هایی را معرفی می‌کند که الگو‌های ویژه‌اند؛ شخصیت‌هایی که در شرایط خاص تاریخی و اجتماعی، نمونه‌ای خاص از استقامت، ایمان یا پاکی را به نمایش گذاشته‌اند.

حضرت آسیه، همسر فرعون، از مشهورترین این نمونه‌هاست: «وَضَرَبَ ا‌... مَثَلًا لِّلَّذِینَ آمَنُوا اِمْرَأَه فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِندَکَ بَیْتًا فِی الْجَنَّه وَنَجِّنِی مِن فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ: و خداوند براى مؤمنان، به همسر فرعون مثَل زده است، در آن هنگام که گفت: پروردگارا! خانه‌اى براى من نزد خودت در بهشت بساز و مرا از فرعون و کار او نجات ده و مرا از گروه ستمگران، رهایى بخش!»؛ (سوره تحریم، آیه ۱۱) (مکارم‌شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۴، ص۳۰۲، ۳۰۴) زن مؤمنی که در کاخ قدرت، دربرابر طغیانگران، ایستادگی کرد. همچنین انبیایی، چون حضرت ادریس (ع) و حضرت یوسف (ع) هر یک الگویی برای نوع خاصی از زندگی و مبارزه‌اند؛ از پاکدامنی گرفته تا صبر، مدیریت بحران و حکمت.

الگوی اخص: انسان‌های جامع‌الصفات

اما بالاتر از این دو سطح، قرآن کریم و سنت نبوی از الگو‌هایی یاد می‌کنند که در تمام فضایل انسانی کامل‌اند. اولین نمونه پیامبر اکرم (ص) است که در قرآن کریم با این ویژگی‌ها از ایشان یاد شده است: «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ‌ا... أُسْوَه حَسَنَه لِمَنْ کَانَ یَرْجُو ا... وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَا... کَثِیرًا: قطعا براى شما [در اقتدا به]رسول خدا سرمشقى نیکوست؛ براى آن فردی که به خدا و روز بازپسین امید دارد و خدا را فراوان یاد مى‌کند.» (سوره احزاب، آیه ۲۱)، امیرالمؤمنین (ع) و حضرت فاطمه‌زهرا (س) در این جایگاه قرار دارند؛ شخصیت‌هایی که مجموع زیبایی‌های اخلاقی و معنوی را در خود جمع کرده‌اند.

در منابع معتبر اهل‌سنت آمده است که پیامبر (ص) در برخورد با دخترشان، چهار رفتار احترام‌آمیز انجام می‌دادند:

من فاطمه کرم‌ا... وجهها: کانت اذا دخلت علیه قام الی‌ها فأخذ بید‌ها و قبل‌ها و أجلس‌ها فی مجلسه، و کان إذ دخل علیها قامت إلیه فأخذت بیده فقبلته و أجلسته فی مجلسها: و، چون بر پیامبر وارد می‌شد، پیامبر بلند می‌شد و به‌سمت او می‌رفت و دست او را می‌گرفت و می‌بوسید و بر جاى خودش می‌نشانید. (سنن‌ابی‌داوود، ابوداوود، ج۲، ص۵۲۲؛ سنن ترمذی، ترمذی، ج۵، ص۳۶۱؛ الادب‌المفرد، بخاری، ص۲۰۲؛ الصحیح‌ابن‌حبان، ابن‌حبان، ج۱۵، ص۴۰۳)

به استقبال او می‌رفتند، خوش‌آمد می‌گفتند، جای خود را به او می‌دادند و دست او را می‌بوسیدند؛ رفتار‌هایی که نشان از جایگاه بی‌بدیل حضرت زهرا (س) نزد رسول خدا دارد. در حدیث مشهور «فاطمه بضعه‌منّی» (شرح‌الأخبار فی‌فضائل الأئمه‌الأطهار، ج۳، ص۳۰) نیز پیامبر (ص)، جایگاه آن حضرت را هم‌سنگ خویش می‌دانند.

مورخ برجسته اهل مصر، دکتر عبدالفتاح عبدالمقصود، در کتاب «زهرا أم‌أبیها» جمله‌ای دقیق بیان کرده است: «کانت مرآه لابیها»؛ فاطمه، آیینه تام پیامبر بود. او در عبادت، اخلاق، معرفت و دفاع از حقیقت، تجسمی کامل از روح محمدی بود.

الگوگیری از فاطمه‌زهرا (س): معنای ایستادگی

پس از رحلت پیامبر (ص)، حضرت زهرا (س) در شرایطی دشوار دربرابر تحریف حقیقت و پایمال شدن حق ایستادگی کرد. سخنان او در خطبه فدکیه نه از سر رنجش، بلکه از موضع عقلانیت، روشنگری و دفاع از حق بود.

او به زنی که از ایشان دعوت به سکوت می‌کرد، فرمود: «من آرام نمی‌گیرم وقتی حق پایمال شده است.» این جمله، درس بزرگی برای امروز ماست. دفاع از حق همیشه در میدان جنگ نیست؛ گاهی در میدان آگاهی، منطق و روشنگری است.

درس امروز جامعه

جامعه امروز، بیش از هر زمان دیگر، نیازمند الگوگیری از روش و منش فاطمی است.

دفاع از حق همراه با ادب، استقامت در مسیر درست، آگاهی‌بخشی دربرابر انحراف، اخلاق‌مداری در تعاملات اجتماعی، مسئولیت‌پذیری در خانواده و جامعه. اگر حضرت زهرا (س) در برابر انحراف از ولایت ایستاد، امروز نیز ما باید دربرابر انحراف از اخلاق، عدالت و انسانیت بایستیم؛ در خانه، در محل کار، در فضای مجازی و در زیست اجتماعی.

درنتیجه، نظام الگو‌های قرآن، نظامی چندسطحی و علمی است که از اصول عمومی تا شخصیت‌های ویژه و جامع را شامل می‌شود. در این میان، حضرت فاطمه‌زهرا (س) جایگاهی ممتاز دارد؛ جایگاهی که نه‌تنها به‌واسطه نسب، بلکه به‌دلیل شخصیت معنوی و رفتار الهی اوست. شناخت این جایگاه، می‌تواند راهنمایی مطمئن برای رشد فردی و اجتماعی امروزمان باشد.