مشهد، در محاصره دو موج آلودگی | آژیر خطر برای سلامت و ضرورت مدیریت فوری وضعیت (۱۰ آذرماه ۱۴۰۴)

به گزارش شهرآرانیوز، مشهد امسال یکی از سخت‌ترین و آلوده‌ترین فصول خود را پشت سر می‌گذارد؛ فصلی که نه‌تنها نفس شهر را تنگ کرده، بلکه به شکلی قابل‌توجه سلامت شهروندان را تهدید می‌کند. در حالی که موج آلودگی ناشی از سوخت‌های فسیلی ۲۴ روز پیاپی ادامه یافته است، پیش از آن نیز ۲۸ روز متوالی هوای مشهد به دلیل آلودگی گردوغبار در شرایط ناسالم قرار داشت؛ یعنی نزدیک به دو ماه این کلان‌شهر زیر فشار ترکیبیِ آلودگی‌های متفاوت و شدید بوده است.

در چنین شرایطی، پاییزی که تا این لحظه هیچ بارشی به همراه نداشته و شیوع گسترده آنفلوانزا نیز در مشهد و استان خراسان رضوی گزارش شده، وضعیت را از یک چالش زیست‌محیطی ساده به یک بحران سلامت عمومی تبدیل کرده است.

آمار‌های رسمی مرکز پایش آلاینده‌های زیست‌محیطی شهرداری مشهد نشان می‌دهد امسال یکی از رکورددارترین دوره‌های آلودگی در این کلان‌شهر ثبت شده است. کاهش ۷۰ درصدی روز‌های پاک در مقایسه با سال گذشته، افزایش بیش از دو برابری روز‌های ناسالم برای گروه‌های حساس و جهش ۱۲ برابری روز‌های ناسالم برای همه افراد، مجموعه‌ای از نشانه‌هایی است که بیان می‌کند کیفیت هوا در حال عبور از مرز هشدار بوده و به لبه خطر نزدیک شده است.

این وضعیت فقط یک عدد و نمودار نیست؛ پیامد‌های آن مستقیما در زندگی روزمره مردم، کسب‌وکارها، مدارس و حتی بخش درمان دیده می‌شود. بیمارستان‌ها در هفته‌های اخیر با افزایش مراجعه کودکان، سالمندان و بیماران دارای بیماری‌های تنفسی روبه‌رو بوده‌اند. پزشکان نسبت به تشدید علائم آسم، برونشیت، بیماری‌های قلبی، افزایش حملات تنفسی و حتی کاهش ظرفیت ریه در کودکان هشدار می‌دهند. همزمانی این آلودگی با شیوع آنفلوانزا و دیگر ویروس‌های تنفسی نیز وضعیت را پیچیده‌تر کرده است؛ زیرا آلودگی هوا مقاومت بدن را کاهش می‌دهد و افراد را مستعد ابتلا به عفونت‌های شدیدتر می‌کند.

از سوی دیگر، استمرار آلودگی برای نزدیک به دو ماه، آن هم در دو نوع کاملاً متفاوت -گردوغبار و آلودگی فسیلی- به معنای آن است که منشأ آلودگی‌ها نیز چندلایه شده و مدیریت فقط به یک نهاد یا یک تصمیم محدود نمی‌شود. گردوغبار عمدتاً منشأ منطقه‌ای دارد و نیازمند مدیریت کلان، همکاری بین استانی و حتی بین‌المللی است؛ در حالی که آلودگی فسیلی ریشه در مصرف سوخت، سیاست‌های انرژی، ترافیک، منابع ثابت آلاینده و شرایط هواشناسی دارد.

در چنین شرایطی، پرسش اصلی این است: چه باید کرد؟

پاسخ به این پرسش نه با شعار و نه با اقدامات مقطعی قابل تحقق است. این وضعیت نیازمند مدیریت یکپارچه، علمی و فوری در سطوح مختلف است. نخستین گام، پذیرش واقعیت بحران است؛ اینکه وضعیت فعلی فقط یک دوره کوتاه آلودگی نیست، بلکه نشان‌دهنده یک روند رو به وخامت است. بدون شناخت مسئله، هیچ برنامه‌ای به موفقیت نمی‌رسد.

گام دوم، شفافیت و پاسخ‌گویی در سیاست‌های مرتبط با مصرف سوخت و منابع انتشار است. مشخص شدن سهم سوخت‌های غیراستاندارد، صنایع آلاینده، نیروگاه‌ها، خودرو‌های فرسوده و ناوگان حمل‌ونقل عمومی، شرط لازم برای برنامه‌ریزی مؤثر است. از سوی دیگر، مردم حق دارند بدانند چه عواملی بیشترین نقش را در آلودگی دارند و برنامه مدیران برای کاهش آن چیست.

گام سوم، تقویت اقدامات فوری کاهش‌دهنده اثرگذاری آلودگی است؛ اقداماتی مانند افزایش کنترل تردد خودرو‌های فرسوده، افزایش نظارت بر صنایع، اجرای طرح‌های محدودیت ترافیکی در شرایط اضطرار، توزیع ماسک استاندارد میان اقشار حساس، تعطیلی هوشمند مدارس و مراکز آموزشی در روز‌های هشدار، و اطلاع‌رسانی دقیق و به‌موقع.

همچنین گسترش فضای سبز مقاوم به خشکی، افزایش سطح پارک‌های جنگلی و توسعه کمربند سبز اطراف مشهد در بلندمدت می‌تواند نقش جدی در کاهش اثرات آلودگی داشته باشد. این اقدامات نیازمند برنامه‌ریزی جدی، بودجه مشخص و نظارت مستمر است؛ اما اثرات مثبت آن در کنترل گردوغبار و کاهش ریزگرد‌های درون‌شهری قابل انکار نیست.

از منظر سلامت عمومی، ضروری است که مسئولان حوزه درمان و بهداشت هشدار‌های لازم را درباره مخاطرات آلودگی منتشر کنند. بسیاری از شهروندان هنوز با عوارض واقعی آلودگی هوا آشنا نیستند و آن را تنها یک ناراحتی موقتی تلقی می‌کنند. در حالی که پژوهش‌ها نشان می‌دهد قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض آلودگی می‌تواند منجر به کاهش عملکرد ریوی، اختلالات قلبی‌عروقی، افزایش خطر سکته، تضعیف سیستم ایمنی و حتی اثرات بلندمدت بر رشد کودکان شود.

مدارس، مهدکودک‌ها و خانواده‌ها باید آموزش ببینند که کودکان، سالمندان و بیماران قلبی-ریوی سه گروه اصلی در معرض خطر هستند. توصیه‌هایی مانند کاهش فعالیت در فضای باز، استفاده از ماسک‌های مناسب، مصرف مایعات بیشتر، تهویه مناسب فضا‌های داخلی و مراجعه فوری در صورت بروز علائم تنفسی باید به‌صورت گسترده اطلاع‌رسانی شود.

بحران آلودگی هوا یک مسئله صرفاً زیست‌محیطی نیست

در نهایت، بحران آلودگی هوا یک مسئله صرفاً زیست‌محیطی نیست؛ بلکه یک مسئله اجتماعی، اقتصادی، سلامت‌محور و مدیریتی است. این بحران به ما یادآوری می‌کند که کیفیت هوا صرفاً یک شاخص آماری نیست؛ بلکه یک حق شهروندی است. حفاظت از این حق نیازمند تصمیم‌های شجاعانه و سیاست‌گذاری‌های مبتنی بر واقعیت است، نه راه‌حل‌های مقطعی.

تداوم ۵۲ روزه آلودگی در مشهد- چه از نوع گردوغبار و چه از نوع فسیلی- زنگ خطری است که اگر جدی گرفته نشود، می‌تواند پیامد‌های بلندمدت و خسارت‌بار بر سلامت جمعیت میلیون‌ها نفر داشته باشد. امروز زمان آن است که مدیران شهری و استانی، با برنامه‌ریزی دقیق و اقدام عملی، مسیر حرکت از هشدار به مدیریت موثر را آغاز کنند.