نگاهی به اقدامات انجام‌شده برای دسترس‌پذیری مشهد برای همه | چرخ‌های امید در پیچ‌وخم‌های شهر

به گزارش شهرآرانیوز؛ با صبر، چرخ‌های صندلی چرخدارش را‌ می‌چرخاند تا پیچ وخم کوچه را تاب بیاورد و پیش برود. اگر این حوصله را به خرج ندهد، باید خانه نشین شود و خانه نشینی برابر است با افسردگی. به تقویم شناسنامه، سی سالگی اش را باید تا چند روز دیگر جشن بگیرد. پانزده سال از آن را روی همین چرخ گذرانده است.

یک حادثه در کمال ناباوری، لذت زندگی عادی را برای همیشه از او گرفت، اما به او یاد داد که به افق آینده، چشم و امید داشته باشد. نسبت به روز‌های اولی که روی این صندلی می‌نشست، هم شهر خیلی فرق کرده است و هم خودش. چگونه رفتن در مسیر‌های شلوغ و تو درتو را یاد گرفته است، اما هنوز هم دلهره و اضطراب زندگی در شهر شلوغ، دست از سرش برنداشته است.

این گروه هم حق زندگی دارند

برپایه تازه‌ترین آمار سازمان بهداشت جهانی، ۱۵درصد از جمعیت جهان، نوعی از معلولیت را تجربه‌ می‌کنند و مشکلات زیادی سر راهشان است، اما آن‌ها هم حق زندگی کردن را دارند؛ شاید به همین دلیل اصطلاح «شهرسازی شهروندگرا» وارد دایره لغات مدیران شهری شد تا بر مبنای آن، بتوانند مشکلات شهرنشینی را حل کنند که بخشی از آن شامل توان یابان می‌شود.

بنا به گفته مدیرکل بهزیستی خراسان رضوی، معلولیت ۱۹۶هزار نفر در کمیسیون پزشکی استان ثبت شده است. از این تعداد، ۱۳۶هزار نفر از خدمات حمایتی بهزیستی بهره‌مند می‌شوند.  

این آمار، نمایانگر شهری با تعدادی فراگیر از معلولانی است که همه شان حق شهروندی دارند. متولیان حوزه شهری هم بار‌ها به این موضوع اشاره و تأکید کرده‌اند: فراهم آوردن تسهیلات برای توان یابان را نباید فراموش کنیم.   اما روایت زندگی توان یابان در این چرخ گردون با افراد عادی خیلی تفاوت دارد.

تراژدی سختی رفت وآمد در شلوغی شهر، آزاردهنده‌تر از بقیه است. شاید به دلیل پررنگ شدن سختی رفت وآمد معلولان در شهر بوده که شهرداری، مدت هاست مصمم شده است فکری به حال آن‌ها بکند. مناسب سازی پیاده رو‌ها برای گذر معلولان، گرچه بخش کوچکی از خواسته‌های این گروه بزرگ آماری است، ولی توقع می‌رود برخی مشکلاتشان را برای زندگی در شهر رفع کند.   

تقریبا سال ۱۳۹۷ بود که اجرای طرح «مشهد؛ شهر دوستدار کودک» در دستورکار مدیران شهری قرار گرفت. رئیس وقت کمیسیون حقوقی شورای شهر مشهد همان ایام و هم زمان با اجرای طرح، نوید داد: «پیش نویس "شهر دوستدار معلول" هم در حال تدوین است.» موضوع به قدری اهمیت داشت که شهردار وقت اعلام کرد: «از معاونت برنامه ریزی شهرداری مشهد و استانداری خراسان رضوی خواهش می‌کنم هیچ پروژه‌ای در شهرداری کد اجرایی نگیرد، مگر اینکه پیوست مناسب سازی داشته باشد.»

 این موضوع در سال‌های بعد هم بار‌ها توجه مدیران شهری را به خود جلب کرد. آن‌ها در طرح و اجرای هر برنامه، تلاش کردند که شهر مشهد به شهری مهربان، دسترس پذیر و قابل استفاده برای همه همسایگان امام رضا (ع) تبدیل شود.   تقریبا چهار سال بعد از این جریان، موضوع مناسب سازی محیط‌های شهری با جدیت بیشتر برای افراد دارای معلولیت پیگیری شد.

شهردار وقت دوباره موضوع معلولان را پیش کشید و گفت: «منابع انسانی، قدرت یک کشورند. چطور می‌توان از توان نیروی ۱۰ تا ۱۵درصدی آن چشم پوشی کرد؟» و در همان ایام شهرداری درکنار بازسازی پیاده رو‌ها تصمیم گرفت فکری هم به حال بوستان‌ها و پارک‌ها کند. پراکندگی افراد دارای معلولیت در نقاط مختلف شهر، شناسایی شد و طراحی و ساخت زمین بازی برای کودکان و تجهیزات ورزشی برای آن‌ها و دیگر افراد توان یاب، در دستورکار معاونت خدمات شهری قرار گرفت.

هیچ پروژه‌ای بدون پیوست معلولان، اجرا نمی‌شود

مدیران شهری در هر دوره‌ای بر لحاظ کردن جنبه‌های حقوقی و خدماتی ویژه معلولان تأکید می‌کنند. رئیس کمیسیون عمران، حمل ونقل و ترافیک شورای اسلامی شهر مشهد می‌گوید: دسترسی به خدمات عمومی، نظیر ادارات، مراکز درمانی و اماکن فرهنگی و ورزشی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این دسترسی باید به گونه‌ای باشد که تمام افراد بتوانند به راحتی از این امکانات استفاده کنند. نباید محدودیت‌های حسی و حرکتی، مانعی برای استفاده نکردن آن‌ها باشد.

مجید نژادحسین تأکید می‌کند: مشهد باید شهری دوستدار معلولان باشد. چنین شهری، دارای مؤلفه‌های متعددی است که مدیریت شهری در دوره ششم برای تحقق آن‌ها تلاش کرده است.   او دسترسی راحت معلولان به حمل ونقل عمومی، مناسب سازی ایستگاه‌های قطارشهری و تجهیز ایستگاه‌ها به آسانسور و پله برقی را جزو این اقدامات می‌داند و‌ می‌گوید: علاوه بر این، اتوبوس‌های کف کوتاه و مناسب برای تردد آسان معلولان، خریداری شده است. به این‌ها اضافه کنید مناسب سازی پیاده رو‌ها و بهبود شرایط برای تردد نابینایان و توان یابان و تصویب هزینه‌های مربوط به سرویس دانش آموزان استثنایی را که در این راستا تدوین شده است.  

نژادحسین، مسکن و ساختمان‌هایی را که براساس استاندارد‌های مناسب طراحی شده‌اند، از ارکان اساسی یک شهر «دوستدار معلول» و جزو مؤلفه‌هایی می‌داند که باید به آن توجه شود. علاوه بر این، فناوری‌های دسترسی پذیر شامل وب سایت‌ها و نرم افزار‌های شهری، می‌تواند به افراد توان یاب کمک کند تا به راحتی از خدمات مختلف شهری استفاده کنند و همچنین استفاده از تجهیزات هوشمند با قابلیت‌های صوتی و لمسی، می‌تواند تجربه بهتری را برای افراد فراهم کند.  

او از اعتبار ویژه‌ای حرف می‌زند که شهرداری مشهد برای مناسب سازی فضا‌های شهری معلولان، درنظر گرفته است و‌ می‌گوید: در هشت بوستان شهر برای توان یابان، رمپ، سرویس بهداشتی، وسایل بازی و بدن سازی ویژه اجرا شده است. 

همچنین پروژه وسیع تری برای مناسب سازی ۴۵۰بوستان در دست اجراست.   نژادحسین تأکید می‌کند: سیاست «هیچ پروژه‌ای بدون پیوست معلولان پذیرفته نشود»، در طراحی پروژه‌های شهری اعمال می‌شود، با این حال چالش‌هایی هم وجود دارد؛ مثلا برخی معابر هنوز به اندازه کافی مناسب سازی نشده‌اند یا در کیفیت اجرا، تردید وجود دارد.

مشهد؛ جزو شهر‌های شاخص طرفدار حقوق معلولان

«شهرسازی شهروندمحور»، اصطلاحی است که محمدرضا اسماعیلی در توضیحات خود به کار می‌برد. او که عضو سابق شورای تدوین مقررات ملی ساختمان است، این نکته را گوشزد می‌کند که: وقتی می‌گوییم شهر مذهبی و گردشگری، اولین شاخصه اش این است که تسهیلات برای همه آماده باشد.

او گریزی به شکل گیری کلان شهر مشهد می‌زند و ادامه می‌دهد: مهاجرتی که طی سال‌ها رخ داده، باعث شده است شهری بدون ضابطه و قانون، رشد کند و بزرگ شود و همین رشد بدون قاعده، موجب شده است که سیستم شهرسازی با مشکلات بی شماری روبه رو شود و زندگی را برای شهروندان سخت کند.  به همین خاطر باوجود برخی پیشرفت‌ها در برخی حوزه ها، هنوز با نقطه ایده آل فاصله داریم. به عبارتی در مراحل اولیه این تحول هستیم، درحالی که در همین گیروداری که زندگی مان دستخوش تغییروتحول می‌شود، باید محیط اطرافمان هم ذره ذره تغییر کند.

او می‌گوید: خوشبختانه مشهد جزو شهر‌های شاخص طرفدار حقوق معلولان است و تقریبا از حدود هشت تا ده سال پیش، بهسازی را در معابر و خیابان‌های اصلی شروع کرده است. اما این تغییرات به تمام خیابان‌ها و فضا‌های عمومی گسترش نیافته‌اند؛ بانک ها، مجموعه‌های اداری و دولتی زیادی از این مناسب سازی ‎ها محروم‌اند. البته این موضوع را هم درنظر بگیرید که درکنار توان یابان، نرخ جمعیتی کشور در سراشیبی حرکت به سمت سالمندی است؛ به همین دلیل علاوه بر آن ها، بهسازی ساختمان‌ها و فضا‌های شهری، باید اولویت مراکزی باشد که محل رفت وآمد مردم هستند.

مشهد؛ پیشتاز مناسب سازی حمل ونقل عمومی

اسماعیلی ادعا می‌کند که مشهد در برخی زمینه‌ها مثل حوزه حمل ونقل عمومی حتی گوی سبقت را از پایتخت کشور هم ربوده و جلوتر است. اما در سایر حوزه‌ها همچنان مشکلاتی وجود دارد. با وجود تلاش‌های انجام شده، دستگاه‌های اجرایی نتوانسته‌اند تمام قوانین مربوط به معلولان را به خوبی اجرا کنند.

نواقص مربوط به شیب‌ها و روابط مناسب بین عناصر مختلف شهری، همچنان یکی از چالش‌های موجود است. شهرداری، ساختمان‌های تحت نظارت خود را به روزرسانی کرده و معمولا دسترسی به داخل این مجموعه‌ها ساده است. ولی هنوز خیلی از مجموعه‌های تجاری سطح شهر، فضای دسترسی ساده‌ای ندارند.

او این موضوع را یادآوری می‌کند که در طراحی فضای شهری برای استفاده از حمل ونقل عمومی، با وجود اینکه کار‌های زیادی انجام شده است، هم ترازی و دسترسی فرد توان یاب به اتوبوس، وجود ندارد. این مؤلفه‌ها جزو ابتدایی‌ترین موضوعات است، درحالی که مطلوب سازی شرایط محیطی برای افرادی مثل معلولان که شرایط خاص دارند، عزم ملی و جدی می‌طلبد. اگر نهاد‌ها درکنار جامعه به صورت هماهنگ عمل کنند، امکان تحقق عدالت در شهر فراهم می‌آید.  

 اسماعیلی می‌گوید: علم با تجربه پیش رفته است. معتقدم بدون نگاه به تجربه کشور‌های دیگر، متحمل هزینه‌های بیشتری خواهیم شد. البته این نکته را هم باید یادآوری کنم که درکنار تجارب کشور‌های دیگر، هر شهروند شخصا می‌تواند به متولیان شهری کمک کند؛ مثلا زمانی که در یک خیابان راه می‌رود، مشکلات آن راسته را یادداشت کند و در جهت برنامه ریزی بهتر، دراختیار مدیران شهری قرار دهد.   او تأکید می‌کند: مناسب سازی فضای شهری، عاملی برای تحقق موضوع شهر شهروندمحور است.

جزو رتبه‌های نخست مناسب‌سازی هستیم

دکتر زهرا معینی، کارشناس مناسب سازی اداره کل دفتر طرح‌های مطالعات فنی شهرداری، است. او به اقداماتی که مدیران و متولیان حوزه شهری برای ساختن شهر دوستدار مشهد انجام داده‌اند، نمره قابل قبولی می‌دهد و‌ می‌گوید: آمار‌ها نشان دهنده این موضوع است که مشهد در مقایسه با بسیاری از شهر‌های دیگر کشور، وضعیت بهتری برای زندگی راحت‌تر معلولان دارد و جزو رتبه‌های اول یا دوم مناسب سازی شهری برای حضور معلولان است. این اصل را با استناد به داده‌ها می‌گویم.

معینی می‌گوید: در استانداری، بخشی با نام «کمیته فنی مناسب سازی استان» وجود دارد. براساس آمار‌های اعلام شده این کمیته، در پایش‌هایی که دوازده سال پیش درباره دسترسی‌ها و موانع شهری انجام داده بود، مشهد در رتبه آخر قرار داشت، اما درحال حاضر جزو رتبه‌های نخست هستیم و ارتقا تا این اندازه و سطح قابل توجه است، با این حال هنوز با وضعیت موردانتظار فاصله داریم و در این باره باید بیشتر تلاش کنیم.

به گفته معینی، شهرداری مشهد که مسئولیت اقدامات اجرایی را به عهده دارد، چندین پروژه مطالعاتی برای پایش و ارزیابی ساختمان‌ها تعریف کرده است. شناسایی نواقص و مناسب سازی و ارائه پیشنهاد برای رفع آن ها، جزو اهداف این پروژه هاست.   او از برخی اقداماتی که باید در این زمینه انجام شود، یاد می‌کند که مهم‌ترین آن ها، دسترسی ساده به ساختمان‌های اداری و مراکز فروش است: آسیب شناسی و پایش در حوزه مربوط به ساختمان‌های شهرداری انجام شده است.

در سایر نقاط شهر گرچه دسترسی‌ها راحت‌تر شده است، برخی مشکلات هنوز وجود دارد. پیشرفت‌هایی که تاکنون در این زمینه شده است، شایسته تحسین است. اما باید مطالعات و طراحی شهری با آگاهی بیشتری درباره حساسیت و نیاز‌های معلولان انجام شود تا به یک شهر ایده آل دست پیدا کنیم.

معلولان می‌توانند در صورت قصور دستگاه‌ها، شکایت کنند

حمید اخوان، وکیل پایه یک دادگستری، به قانون حمایت از افراد دارای معلولیت اشاره می‌کند که چارچوب روشنی را برای مقابله با تبعیض و ایجاد دسترسی برابر، پیش بینی کرده است.

او می‌گوید: مطابق ماده۲ قانون مذکور، همه وزارتخانه ها، سازمان ها، مؤسسات و شرکت‌های دولتی و نهاد‌های عمومی و انقلابی موظفند در طراحی و احداث ساختمان‌ها و اماکن عمومی و معابر و وسایل خدماتی، به نحوی عمل کنند که امکان دسترسی و بهره مندی از آن‌ها برای افراد توان یاب همچون سایر افراد مهیا شود.   اخوان تأکید می‌کند: در حوزه شهری، قانون حمایت از حقوق معلولان، تکالیف مشخصی برای دستگاه‌ها در دو بخش مناسب سازی معابر و فضا‌های عمومی و مناسب سازی حمل ونقل عمومی ایجاد کرده است.

در تبصره۳ ماده۵ قانون، ضمانت اجرایی کیفری برای متخلفان پیش بینی کرده است. این تبصره، مسئولان دستگاه‌های اجرایی را در صورت رعایت نکردن تکالیف مرتبط به مناسب سازی فضا‌های شهری، مشمول جریمه نقدی، تنزل یا انفصال از مقام می‌دارد. به عبارتی قانون، هم تعیین تکلیف کرده و هم ابزار الزام آور برای اجرای آن، فراهم کرده است.

به گفته او، افراد دارای معلولیت و نهاد‌های مدافع حقوق آن ها، می‌توانند در صورت قصور دستگاه ها، از طریق مکاتبه با سازمان بهزیستی و ثبت شکایت کیفری در دادگستری اقدام کنند. این مسیر‌ها به عنوان راهکار قانونی برای رسیدگی به تخلفات دستگاه ها، مشخص شده است.  

وکیل پایه یک دادگستری ادامه می‌دهد: درکنار قانون حمایت از حقوق معلولان، قوانین و مقررات مکمل شامل قانون شهرداری‌ها نیز مناسب سازی معابر و اماکن عمومی را برعهده شهرداری‌ها گذاشته است. قانون آیین دادرسی دیوان عدالت اداری، مسیر ابطال مصوبات و بخشنامه‌های دارای اشکال سازمان‌ها و دستگاه‌های دولتی را فراهم می‌کند و همچنین در اصل۲۰ قانون اساسی، به عنوان سند بالادستی و الزام آور، آمده است که همه افراد از زن و مرد، یکسان در حمایت قانون قرار دارند و از همه حقوق انسانی و سیاسی و اقتصادی و اجتماعی برخوردارند. بستر قانونی روشنی برای حمایت از حقوق معلولان در محیط شهری فراهم است، اما چالش اصلی، اجرای صحیح و مستمر آن است.

اهدای نشان طلایی به مجموعه‌های مناسب‌سازی شده

مدیرکل بهزیستی خراسان رضوی هم از آمار ۱۹۶هزار نفری معلولان در استان یاد می‌کند که ۱۳۶هزار نفر از این تعداد، زیر چتر حمایت بهزیستی قرار دارند. مهدی برجی می‌گوید: گروه بزرگ معلولان در استان، معلولان جسمی وحرکتی هستند که آمار آن‌ها به ۶۲هزار نفر می‌رسد.

اما جامعه هدف، طیف بزرگ تری است که گروه‌های کم توان ذهنی، نابینایان، ناشنوایان، بیماران اوتیسم و بیمارانی با مشکلات اعصاب و روان را شامل می‌شود.

او ادامه می‌دهد: در طرح شهیدرجایی که سال گذشته اجرا شد، ۵۴دستگاه دولتی، بازدید و ارزیابی شدند. ادارات و نهاد‌هایی که فضای خود را مناسب سازی کرده بودند، نشان‌های طلایی و نقره‌ای دریافت کردند.

در این زمینه مترو و راه آهن مشهد، نمونه‌ای از بهترین مناسب سازی‌ها در کشور، شناخته می‌شوند و خوشبختانه وضعیت مناسب سازی در شهر‌هایی مانند نیشابور، سبزوار و تربت حیدریه، قوچان، کاشمر و گناباد نیز در حال بهبود و پیشرفت است. برای تقویت این اقدامات، از تمام دستگاه‌ها خواسته شده است که اعتبار لازم برای مناسب سازی را، به بهزیستی و استانداری اعلام کنند.

برجی می‌گوید: با وجود برنامه‌های متعددی که در این حوزه انجام شده است، هنوز چالش‌های زیادی در شهر دیده می‌شود؛ هنوز ساختمان‌های قدیمی زیادی در شهر هست که استاندارد‌های لازم برای حضور معلولان در آن رعایت نشده است. مناسب سازی شهر به عنوان مطالبه‌ای عمومی، دنبال می‌شود؛ زیرا درکنار معلولان، خانم‎های باردار و افراد سالمند هم در شهر تردد می‌کنند.

علاوه بر این، فضای استاندارد و مناسب برای ورزش معلولان در شهر وجود ندارد و ورزشکاران توان یاب، چشم امید و انتظارشان به سازمان بهزیستی است، درحالی که دستگاه‌های دیگر نیز در این حوزه می‌توانند یاریگر ما باشند. مذاکراتی را با شهرداری درباره ساخت یک مجموعه ورزشی استاندارد شروع کرده‌ایم که امیدواریم به نتایج خوبی برسد.