حانیه سالم | شهرآرانیوز؛ یکی از فرازهای درخشان زیارت جامعهکبیره، تعبیر «وَ مَعْدِنَ الرَّحْمَه وَ خُزَّانَ الْعِلْمِ» است. این عبارت، چکیدهای از نگرش شیعه درباره پیوند میان علم الهی و رحمت الهی در وجود امام است. واژه «معدن»، یادآور سرچشمه و خاستگاه طبیعی است؛ جایی که گوهرهای ناب زمین در آن نهفتهاند.
وقتی امامان را «معدن رحمت» مینامیم، یعنی آنان خاستگاه تجلی رحمت خداوند هستند و هنگامی که به آنها «خُزانالعلم» گفته میشود، اشاره به گنجینهای تمامناشدنی از معرفت دارد که از منبع علم الهی سیراب میشود. این فراز، خواننده را در مقام شناخت حقیقت امام قرار میدهد؛ امام بهعنوان واسطه فیض و حامل علم، همان حلقه پیوند میان زمین و آسمان است.
رحمت در قرآن کریم یکی از بنیادیترین صفات خداوند است: «رَحْمَتی وَسِعَتْ کُلَّ شَیءٍ.» وقتی امامان، معدن رحمت معرفی میشوند، معنا این نیست که خودشان منبع مستقلی از رحمتاند، بلکه رحمت خداوند از طریق وجود آنان جاری میشود. واسطه فیض، همان موجودی است که آمادگی کامل برای پذیرش و انعکاس صفات الهی را دارد؛ مثلا چنانکه خورشید نور را از ذات خود میتاباند و آیینه آن را منعکس میکند، اهلبیت (ع) نیز انعکاسدهنده رحمت خداوند درمیان انسانها هستند. آنان با رفتار، گفتار و هدایتشان، صورت عملی رحمت الهی را به جامعه میبخشند. امام رحمتی است که در قالب علم، عدل و محبت جاری میشود.
امام علی (ع) از نخستین نمونههای «معدن رحمت» در عمل بودند. ایشان، عدالت را چنان با رأفت آمیختند که رفتارشان با دشمنانش نمونه رحمت آگاهانه شد. امام رضا (ع) نیز با مهربانی و گفتوگو با مخالفان، چهرهای از رحمت عقلانی را نشان دادند. این رفتارها تنها عواطف انسانی نیستند، بلکه تجلی معرفتی از رحمت الهیاند. در جامعهای پر از خشونت، «معدن رحمت» بودن امام، یادآور این معناست که منش دین نه صرفا فرمانپذیری، بلکه منشی انسانی و رحمانی بودن در تعامل با دیگران است؛ الگویی که در دنیای امروز بیش از همیشه نیاز داریم.
در دنیای امروز که علم پیشرفت کرده، اما رحمت کمرنگتر شده است، فراز «وَ مَعْدِنَالرَّحْمَه وَ خُزَّانَالْعِلْمِ» معنای تازهای مییابد. پیام آن، این است که جامعه وقتی شکوفا میشود که دانایی و مهربانی باهم باشند. اگر امامان در سیره خود علم را ابزاری برای خدمت به انسان دانستهاند، ما نیز باید دانش را با اخلاق و انساندوستی همراه کنیم. اساسا علمی که موجب رشد انسان در مسیر انسانیت و کمالات انسانی نباشد، اصطلاحا علم نافع نیست، علم باید موجب فروتنی فرد شود که در ضربالمثلی عامیانه گفته میشود: درخت هرچه بارش بیشتر میشود سرش فروتر میآید!
واژه «خُزان» در عربی به معنای مخزن یا خزانه است؛ جایی که چیزی گرانقدر در آن حفظ میشود. وقتی امامان را «خُزَّانَالْعِلْمِ» مینامیم، یعنی آنان حامل علمی ورای دانش بشریاند؛ علمی که ریشه در معرفت الهی دارد و از طریق وحی و الهام، استمرار یافته است. این علم، صرفا دانستن احکام یا روایات نیست، بلکه شناخت عمیق از واقعیت هستی و انسان است. امامان در سخنان خود از اسرار خلقت تا لایههای اخلاق و حکمت را میگشودند؛ همچون خزانهداری که درهای علم الهی را میگشاید.
زیبایی فراز «وَ مَعْدِنَ الرَّحْمَه وَ خُزَّانَ الْعِلْمِ» درکنارهم آمدن این دو واژه است. در منطق شیعی، علم بدون رحمت، خشک و سلطهگر میشود و رحمت بدون علم، بیثمر. امامان ترکیب الهی این دو معنا هستند: عقلانیت همراه با رأفت، و رحمت آگاهانه. علم موجب روشنایی است و رحمت، موجب گرما و تنها با جمع نور و گرماست که زندگی میروید. این ترکیب را میتوان در رفتار امامان دید. دانش بیکران آنان همیشه با خلق نیکو و همدلی همراه بوده است.
وقتی اهلبیت (ع) «معدن رحمت» و «خزان علم» خوانده میشوند، این ویژگیها به نقش اجتماعی آنان در هدایت انسان معنا میدهد. هر انسان برای رسیدن به آرامش و معرفت، نیاز به الگویی دارد که هم او را درک کند و هم راه را نشانش دهد. امامان در سنت شیعی، راهنمایانی هستند که علمشان، انسان را از سردرگمی نجات میدهد و رحمتشان، دل او را آرام میکند. در زیارت جامعهکبیره این توصیف، نوعی دعوت به شناخت عمیقتر اهلبیت (ع) است.