زیبای ایرانی گرفتار گره کور مشکلات | روایتی از فرصت‌ها و چالش‌های بازار فرش دستباف ایرانی 

به گزارش شهرآرانیوز، از عصر روز دوشنبه ۲۴ آذر ۱۴۰۴، سالن مفاخر نمایشگاه بین‌المللی مشهد میزبان یک رویداد پنج‌روزه است؛ شانزدهمین نمایشگاه تخصصی فرش دستباف که در فضایی به وسعت سه هزار مترمربع برپا شده، فرصتی فوق‌العاده برای عرض‌اندام ۴۸ تولید‌کننده صاحب‌نام انواع فرش، تابلوفرش، گبه و گلیم است که تا ۲۸ آذر ۱۴۰۴ همه‌روزه از ساعت ۱۵ تا ۲۱ پذیرای بازدیدکنندگان باشد. حالا این رویداد، بهانه‌ای است برای پرداختن به مشکلات این صنف که اگرچه میانگین قیمت محصولاتشان ممکن گول‌زننده باشد، اما واقعیت میدان آن است که گرفتاری‌هایی فراتر از حد تصور دارند.

روایت زنده تاریخ و هنر ایرانی

از همان ابتدا که پا به ورودی تالار هشت‌ضلعی بگذارید، رقص رنگ و ابریشم حتی پیش از آن‌که به چشم بیاید، مخاطب را در خود غرق می‌کند. نمایشگاه ملی فرش دستباف در مشهد، انعکاس ۲۵ قرن تاریخ زنده هنر و فرهنگ در این خطه است؛ از فرش پاریزیک که هنر اصیل هخامنشیان بود تا نقوش چشم‌نواز اسلیمی که میراث هویت اسلامی هنرمندان ماست. به هر حال، ما ایرانی‌ها خوب درک می‌کنیم که فرش دستباف، فقط ردیفی از رج‌ها و گره‌ها نیست بلکه روایتی زنده از حافظه تاریخی ایرانی با فرهنگ اصیل اسلامی مردمان این مرز و بوم است.

همه اینها، این روز‌ها زیر سقف سالن نمایشگاه جان گرفته و هر فرش، قصه‌ای از صبر انگشتان بافنده آن است؛ از جغرافیایی که در آن زیسته، زبانی که با آن نقشه را زنده کرده و البته اقتصادی که هنوز بر شانه‌های سنت ایستاده است. رفت‌وآمد بازدیدکنندگان میان غرفه‌ها، گفت‌و‌گو‌های آرام فروشندگان و جلای خیره‌کننده رنگ‌هایی که پیچش آنها بر ابریشم خالص، روحتان را جلا می‌دهد، بارزترین تصاویری است که از این رویداد پیش چشمتان قرار دارد. نمایشگاه امسال، فضایی می‌سازد که هم امید را به رخ می‌کشد و هم پرسش‌های جدی طرح می‌کند؛ پرسش‌هایی درباره آینده فرش دستباف، هویتی با گذشته باشکوه و البته آینده‌ای در ابهام.

هویت فرهنگی گرفتار چالش‌های اقتصادی

هادی مخملی رئیس اتحادیه فرش دستباف مشهد در گفت‌و‌گو با شهرآرانیوز می‌گوید: این خیلی مهم است که شما به‌موازات جایگاه هویتی و اصالت فرهنگی فرش دستباف، به پیوست‌های مهم اقتصادی آن هم توجه کنید. این یک واقعیت است که امروزه هزاران نفر در صنف فرش دستباف کشور مشغول به‌کار هستند. اینها همه فرصت شغلی است. علاوه بر این، فقط در سال ۱۴۰۳ بیش از ۴۱ میلیون و ۷۰۰ هزار دلار درآمد خالص ارزی از محل صادرات فرش دستباف و گبه عاید کشور شده که نسبت‌به مدت مشابه سال قبل، سه درصد افزایش یافته است.

وی می‌افزاید: در این شرایط، امروزه شرکت‌های تولیدکننده فرش دستباف با مشکلات مختلفی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. آشکارا می‌توانم به شما بگویم که همکاران ما هیچگونه معافیت مالیاتی ندارند و افزون بر این، به هیچ عنوان تسهیلات بانکی ویژه‌ای برای حمایت از تولید در این بخش اختصاص نیافته است. به همین دلیل است که شرکت‌ها به‌تدریج به سمت تولید فرش ماشینی حرکت می‌کنند و این حوزه کاری با همه ارزش افزوده اقتصادی و فرهنگی که دارد، روز به روز محدودتر می‌شود.

زیبایی «گران‌قیمت» فرش دستباف

فارغ از اهمیت رویداد و جایگاهی که فرش دستباف در اصالت هنری مردمان ایران‌زمین دارد، واقعیت تلخ امروز آن است که فرش دستباف فاصله زیادی تا خانه‌های ما دارد. بدون شک مهم‌ترین دلیل آن نیز قیمت تمام‌شده انواع فرش، گلیم‌فرش و تابلوفرشی است که گره‌به گره از صبر و هنر قالیبافان کشورمان لبریز است. همانطور که می‌گوییم، هیچکس منکر ارزش این محصولات نیست، اما وقتی میانگین قیمت فرش‌های دستباف به ۳۰۰ میلیون تومان می‌رسد و در همین نمایشگاه حتی محصولات میلیاردی در معرض دید عموم قرار گرفته، بدیهی است نه‌فقط قشر ضعیف بلکه دست طبقه متوسط جامعه نیز از انواع فرش دستباف دور بماند.

علیرضا صرافیان که سابقه‌اش در بازار فرش دستباف به بیش از سه دهه می‌رسد، در گفت‌و‌گو با شهرآرانیوز می‌گوید: این مشکل، راه‌حل بسیار ساده‌ای دارد. فرش دستباف از دیرباز جزو محصولات گرانقیمت بازار بوده و همانطور که مرسوم است، در هر بازارچه سنتی در این کشور که بگردید، راسته فرش‌فروش‌ها همیشه شامل حجره‌های متعدد با گرانقیمت‌ترین محصولات بازار بوده است. با این حال، هنرمندان ایرانی از دیرباز محصولاتی نظیر گَبه تولید می‌کردند که تراکم گره آن کمتر، نقش‌های آن ساده‌تر و به همین ترتیب، قیمت تمام‌شده آن ارزان‌تر است. امروز هم گَبه در بازار فراوان است. فقط باید بیشتر تبلیغ شود. من باور دارم مردم ما هنوزهم می‌توانند به‌سادگی فرش دستباف بخرند؛ حتی اقشار متوسط و هموطنانی که شاید سفره‌شان کوچک‌تر است.

بازاریابی کارشناسی، حلقه مفقوده صادرات

یکی از مهم‌ترین چالش‌های صنعت فرش دستباف ایران در حوزه صادرات، فقدان شناخت دقیق از ذائقه و نیاز‌های بازار‌های خارجی است. هادی ابری سردرودی رئیس اتحادیه فرش دستباف آذربایجان شرقی در گفت‌و‌گو با شهرآرانیوز تاکید می‌کند که تولیدکنندگان کشورمان اغلب بر اساس سلایق داخلی و سنتی تولید می‌کنند و کمتر داده و تحقیق واقعی درباره ترجیحات مشتریان خارجی دارند. این مسئله باعث می‌شود حتی محصولات با کیفیت و ارزشمند ایرانی نتوانند به خوبی در بازار‌های بین‌المللی رقابت کنند و سهم بازار مناسبی کسب کنند.

وی می‌افزاید: برای توسعه صادرات و افزایش درآمد ارزی لازم است مطالعات دقیق بازار و تحلیل رفتار مصرف‌کننده در کشور‌های هدف انجام شود. واقعیت این است که فرش تبریز با فرش کاشان، قم یا خراسان تفاوت دارد و بازار هر کشور می‌تواند فقط به یک سبک نقشه و رنگ علاقه‌مند باشد. نمی‌شود صادرکننده ما اگر امروز فرش کاشان را به افغانستان صادر می‌کند، کشور‌های حاشیه خلیج فارس نیز الزاماً خواهان همان نوع باشند. به همین دلیل است که می‌گوییم نیازمند بازاریابی کارشناسی هستیم تا تولیدکنندگان بتوانند محصولات متناسب با نیاز مشتریان خارجی طراحی کنند و علاوه بر حفظ اصالت و کیفیت فرش ایرانی، شانس موفقیت صادراتی خود را به طور چشمگیری افزایش دهند.

هنوز جای امیدواری وجود دارد

شانزدهمین نمایشگاه تخصصی فرش دستباف مشهد نه‌تنها فرصتی برای نمایش هنر اصیل ایرانی و قصه همیشه زنده بافندگان آن است بلکه آینه‌ای تمام‌نما از چالش‌های اقتصادی و دسترسی دشوار این محصول فرهنگی به بازار‌های داخلی محسوب می‌شود. اگرچه فرش دستباف بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی ایران است و صادرات آن سودآوری قابل‌توجهی دارد، اما نبود معافیت مالیاتی، محدودیت تسهیلات بانکی و افزایش روزشمار قیمت تمام‌شده، تولیدکنندگان را به سمت فرش ماشینی سوق داده و خرید این محصولات را برای طبقات متوسط و پایین جامعه دشوار کرده است.

با همه این تفاسیر راهکار‌هایی مانند توجه به تولید و البته تبلیغ و بازاریابی می‌تواند امکان بهره‌مندی گسترده مردم از این میراث هنری را فراهم کند و امید به تداوم این صنعت سنتی با ارزش افزوده فرهنگی و اقتصادی را زنده نگه دارد.