برنامه‌ها و مراسم‌های عزاداری بارگاه منور رضوی در دهه اول محرم‌الحرام شامل سه دسته می‌شود. یک دسته مراسمی است که بر اساس موقوفات در اماکن‌متبرکه شکل گرفته و به اجرا در می‌آید. دسته دیگر مراسم سنتی و آیینی بوده که با سابقه دیرینه در حال برگزاری است.
به گزارش شهرآرانیوز، برنامه‌ها و مراسم‌های عزاداری بارگاه منور رضوی در دهه اول محرم‌الحرام شامل سه دسته می‌شود. یک دسته مراسمی است که بر اساس موقوفات در اماکن‌متبرکه شکل گرفته و به اجرا در می‌آید. دسته دیگر مراسم سنتی و آیینی بوده که با سابقه دیرینه در حال برگزاری است.
محفل «شیرخوارگان حسینی» و مراسم «احلی من العسل» از دیگر مراسم‌های این مضجع شریف به شمار می‌رود که طی سال‌های اخیر بر اساس اقتضائات به صورت یک مراسم رسمی همه ساله همزمان با سراسر کشور در آستان مقدس امام هشتم (ع) دنبال می‌شود.
مراسم اهدا پرچم
یکی از مراسم‌هایی که حرم مطهر رضوی همه ساله برای استقبال از محرم به پیشواز آن می‌رود، اهدای پرچم عزاداری با نشان آستان قدس رضوی به هئیت‌های مذهبی است. محمد توکلی‌فریمانی معاون اماکن‌متبرکه حرم مطهر رضوی در این‌باره به خبرگزاری رضوی می‌گوید: «هیئت‌هایی که در ایام محرم و صفر یا دهه فاطمیه به حرم مطهر می‌آیند و به عزاداری مشغول می‌شوند باید از دفتر هیئت‌های مذهبی حرم مجوز بگیرند برای اینکه در کدام مکان و چه ساعتی عزاداری کنند. هیئت‌هایی که بیشترین سابقه حضور در حرم را دارند به عنوان هیئت عزاداری، برای مراسم اعطای پرچم دعوت می‌شوند».
توکلی‌فریمانی ادامه می‌دهد: «چهار روز مانده به محرم با اجازه تولیت آستان قدس رضوی، این مراسم برنامه‌ریزی می‌شود و سپس روسای هیئت‌ها به اتفاق سه نفر از اعضای هیئت‌شان دعوت به عمل می‌آید تا برای اعطای پرچم به مشهد بیایند. طی یک مراسم خاص با حضور تولیت یا قائم‌مقام آستان قدس رضوی به مسئول هیئت‌ها پرچم متبرک و لوح تقدیر تقدیم می‌شود. تاکنون ۴ هزار و ۵۰۰ هیئت در سراسر کشور پرچم دریافت کرده‌اند و همچنین هیئت‌هایی از کشور‌های پاکستان، سوئیس و افغانستان که دائم به این بارگاه ملکوتی مشرف شده‌اند و سابقه تشرف دارند».
تعویض پوش و پرچم گنبد
هر ساله سی‌ام ذی‌الحجه مسئولان حرم مطهر امام رضا (ع) برای ورود به ماه محرم اقدام به تعویض پوش ضریح و پرچم گنبد می‌کنند که این کار از سال ۸۷ در قالب یک مراسم باشکوه در رواق دارالعباده شروع شد. معاون اماکن‌متبرکه حرم مطهر رضوی در تشریح این مراسم ادامه می‌دهد: «مراسم اذن عزا سابقه طولانی دارد و در گذشته هیئت‌های مذهبی بر اساس یک سنت دیرینه، پیراهن مشکی عزا را در حرم مطهر امام رضا (ع) به تن می‌کردند و از حضرت اذن عزاداری می‌گرفتند. این مراسم به صورت پراکنده توسط هیئت‌ها بود تا اینکه برای اولین‌بار به صورت منسجم و ساماندهی شده از سال ۸۷ با حضور هیئت‌های مذهبی مشهد در رواق امام خمینی (ره) شکل گرفت و در چند سال اخیر این مراسم گسترش پیدا کرده و به صورت پخش زنده هم از رسانه ملی روی آنتن می‌رود.
اما در دو سه سال اخیر پیشنهاد بر این بود تا مراسم اذن عزا و تعویض پرچم و پوش ضریح در قالب یک برنامه اجرا شود که این تصمیم در روز آخر ذی‌الحجه به اجرا در می‌آید. در این مراسم یک شاعر و مداح حضور می‌یابد و سرود‌های آیینی خودش را می‌خواند. مداحی و سینه‌زنی باشکوهی هم انجام می‌شود و قبل از همه اینها، یک یا دو نفر از پیشکسوتان که در عرصه هیئت‌های مذهبی فعالیت دارند به دست تولیت آستان قدس رضوی مفتخر به دریافت شال عزا می‌شوند و این‌گونه عزاداری مضجع شریف امام مهربانی‌ها کلید می‌خورد».
مراسم سنتی «صلا»
همزمان با نخستین روز محرم‌الحرام آیین سنتی «صلا» یک ساعت پس از طلوع آفتاب آغاز می‌شود و خادمان این بارگاه ملکوتی در مقابل پنحره فولاد صحن انقلاب اسلامی حضور پیدا می‌کنند و از ساحت مقدس ثامن‌الحجج (ع) برای شروع مراسم عزاداری ماه محرم کسب اجازه می‌کنند. بنابر توضیح توکلی‌فریمانی، مراسم صلا سابقه دیرینه دارد و مردم مشهد هر ساله با اطلاع از این سنت قدیمی در حرم مطهر حضور می‌یابند تا از، ولی نعمت خود علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع) رخصت عزا برای سیدالشهدا (ع) بگیرند. آستان قدس رضوی در سال‌های اخیر درصدد ساماندهی این مراسم با حضور خادمان امام رضا (ع) برآمد و اکنون جمعی از خادمان مداح، خادم‌یاران و کارکنان این آستان مقدس که آمادگی حضور در این مراسم را دارند، ثبت‌نام کرده و گزینش می‌شوند. پس از گزینش، افراد تقسیم می‌شوند تا بر فراز گلدسته‌های اماکن‌متبرکه و مسجد گوهرشاد حضور یابند. در این مراسم اشعار محتشم کاشانی بر فراز گلدسته‌ها قرائت می‌شود.
خطبه‌خوانی شب عاشورا
مراسم خطبه‌خوانی یکی از آیین‌های دیرینه حرم مطهر رضوی است که فقط شب عاشورا و شب شهادت امام رضا (ع) در صحن و سرای این بارگاه ملکوتی برگزار می‌شود. معاون اماکن‌متبرکه حرم مطهر رضوی در توضیح بیشتر می‌گوید: «در ابتدا سخنرانی آغازین مراسم خطبه‌خوانی در رواق دارالضیافه برگزار می‌شد و سپس از ابتدای دهه ۸۰ به رواق دارالحکمه انتقال یافت، اما در چند سال اخیر مراسم خطبه‌خوانی یاشکوه هر چه بیشتر با حضور تولیت و شخصیت‌های عالی آستان قدس رضوی، خدمه بارگاه منور رضوی، تشریف‌فرمایی تولیت‌های اعتاب مقدس، مهمانان استانی و کشوری در صحن انقلاب اسلامی برگزار می‌شود. خادمان، دربانان، کفشداران، فراشان و حفّاظ هر کدام در این صحن جایگاهی برایشان تعریف شده است».
توکلی‌فریمانی در ادامه به برنامه‌های اجرایی این مراسم اشاره می‌کند و می‌افزاید: ضلع شرقی صحن انقلاب اسلامی را در روز تاسوعا از ساعت ۱۴ شست‌وشو و سپس فرش می‌کنیم و سیاه‌پوشی ویژه داریم. شامگاه تاسوعا پس از اقامه نماز مغرب و عشا مراسم رسما با حضور تولیت آغاز می‌شود. شخص متولی داخل صحن یک دور کامل می‌زند و به تمام خادمان و مهمانان که گرداگرد صحن ایستاده‌اند، عرض تسلیت می‌گوید و آنها را مورد تفقد قرار می‌دهد. این مراسم شامل قرائت قرآن، شمع‌گردانی حفّاظ و قرائت خطبه توسط خطیب یا مداح می‌شود. متن خطبه شامل حمد و ثنای پروردگارمتعال، ائمه‌معصومین (ع) و دعا به روح بلند امام خمینی (ره) و شهدا، آرزوی سلامتی رهبر معظم انقلاب، همه خدمت‌گزاران اسلام و همچنین واقفان، خادمان و زائران می‌شود.
مراسم شام غریبان مثل خطبه‌خوانی دو بار در سال برگزار می‌شود که در این دو شب، تمام خدمه آستان قدس رضوی اعم از خادم، دربان، کفشدار و فراش در محل سازمان مرکزی آستان قدس رضوی جمع می‌شوند. معاون اماکن‌متبرکه حرم مطهر رضوی در تشریح این مراسم این‌گونه می‌گوید: «در مراسم شام غریبان خدمه مضجع شریف امام رضا(ع) بنا به ارادت و وظیفه‌ای که در آیین‌نامه برای آنها تعریف شده است با حضور در سازمان مرکزی واقع در چهارراه شهدا به اقامه نماز جماعت مغرب و عشا می‌پردازند و سپس برای عرض تسلیت به ساحت مقدس امام هشتم(ع) به حرم مطهر مشرف می‌شوند. پیشاپیش این هیئت، قائم‌مقام تولیت، روحانیان، مقامات استانی، کشوری و لشکری هستند که با در دست داشتن لاله تا حرم مطهر عزاداری می‌کنند».
موقوفاتی برای عزاداری
برای عزاداری دهه اول محرم دو موقوفه مرحوم عضدالملک و مرحوم معتمدالملک در آستان قدس رضوی وجود دارد که طبق این موقوفات در ۱۰ شب اول محرم و شب عاشورا، روضه در پیش‌روی مبارک خوانده می‌شود. توکلی‌فریمانی در مورد این دو موقوفه می‌گوید: «یک خطیب و یک مداح در این مراسم حضور می‌یابد، سخنرانی کوتاه با بیان فضائل و مناقب اهل‌بیت (ع) ایراد می‌شود و بعد هم روضه‌خوانی و مرثیه‌سرایی خواهد بود. واقف قید کرده تا روضه‌خوانی از محل درآمد موقوفه انجام شود».
تقویم سیاه پوشی حرم
مدیریت روشنایی حرم مطهر بر اساس تقویم سیاه‌پوشی حرم اقدام به سیاه‌پوشی این مضجع شریف می‌کند. معاون اماکن‌متبرکه حرم مطهر رضوی می‌گوید: «محرم و صفر بر اساس همین تقویم است و شروع سیاه‌پوشی اماکن‌متبرکه با سیاه‌پوشی پرچم گنبد و پوش ضریح همزمان انجام می‌شود. یعنی پس از تعویض پوش ضریح و پرچم گنبد، اجازه سیاه‌پوشی حرم مطهر رسما صادر خواهد شد. این سیاه‌پوشی تا اربعین مضامینش عاشورایی است. در دهه آخر صفر که رحلت رسول‌اکرم (ص)، شهادت کریم اهل‌بیت (ع) و شهادت امام رضا (ع) را داریم. پرچم‌ها پس از اربعین به مضامین نبوی، حسنی و رضوی تغییر می‌کند».
پنج روز عزای عمومی در حرم
روز‌های عاشورا، اربعین، رحلت رسول‌مکرم‌اسلام (ص)، شهادت امام حسن‌مجتبی (ع) و شهادت امام هشتم (ع) پنج روز عزای عمومی در حرم مطهر اعلام شده است. بنابر توضیح توکلی‌فریمانی، در ایام عزای عمومی از خیابان‌های شیرازی، طبرسی، نواب صفوی و امام رضا (ع) هیأت به حرم مطهر مشرف شده که با هدایت خادمان از بست شیخ طوسی وارد صحن انقلاب اسلامی می‌شوند و پس از عزاداری در این صحن از بست شیخ حرعاملی به بیرون حرم مطهر هدایت خواهند شد. در این ایام، جمع کثیری از خادمان توفیق خدمت پیدا می‌کنند. بویژه دربانان، چون مسئولیت صحن انقلاب را بر عهده دارند و نیرو‌های انتظامات که وظیفه نظم و ساماندهی را در ورودی‌ها عهده‌دار هستند. البته یک تیم استقبال از عزاداران با حضور یک یا دو نفر از خدمه سادات پیشکسوت برای هر هیئت تشکیل شده تا در ورودی‌های حرم مطهر ضمن خوش‌آمدگویی هیئت‌ها، آنها را تا صحن انقلاب مشایعت کنند.
امسال عزاداری حرم تعطیل نیست
هر ساله مشهد میزبان هیئت‌های زیادی از مناطق مخلتف جهان اسلام بود که باشکوه هر چه بیشتر در صحن و سرای امام هشتم (ع) برگزار می‌شد. امسال با توجه به بیماری کرونا عزاداری هیئت‌ها در حرم مطهر تعطیل نیست، اما با محدودیت خواهد بود. معاون اماکن‌متبرکه حرم مطهر رضوی به حضور هیئت‌های عزاداری در حرم مطهر اشاره می‌کند و می‌گوید: «امسال با رعایت پروتکل‌های بهداشتی فقط پذیرای هیئت‌های شهر مشهد هستیم که از شورای هیأت مذهبی خراسان رضوی معرفی شده باشند. صحن‌های جامع رضوی، امام حسن‌مجتبی (ع)، کوثر و غدیر برای عزاداری هیئت‌ها پیش‌بینی شده است. مراسم‌های شیرخوارگان حسینی و احلی من العسل برگزار نمی‌شود. اما مراسم‌های اذن عزا، تعویض پرچم گنبد و پوش ضریح، خطبه‌خوانی شب عاشورا و شام غریبان را خواهیم داشت».